جانوران

جانوران Fauna

استان گلستان به دلیل تأثیرپذیری از عوامل محیطی و شرایط آب و هوایی خشک، نیمه‌خشک و مرطوب، از تنوع زیستی زیاد با خاستگاه‌هاي مختلف برخوردار است. به عنوان مثال، ببر هیرکانی از راه افغانستان وارد این منطقه و شمال کشور شده است. بخشی از حیات جانوری این استان در زمره‌ي فون ترکستان به شمار می‌رود که از شمال‏شرقی به کشور ایران وارد شده، اما انتشار برخی از گونه‏های آن، مانند روباه‏ترکمنی، خرگوشک، ول حفار ترکمنی و سنجابک دم‏موشی در حاشیه شمالی و شرقی مرز کشور و به طور مشخص در استان گلستان متوقف شده است. به عبارت دیگر، جنوب شرقی دریای خزر، جنوب غربی‌ترین محدوده‌ي پراکنش این گونه‌‌ها به‌ شمار می‌رود. این در حالی است که گونه‌هایی مانند جردبزرگ و جربیل نیم‏‌روز با همین خاستگاه وجود دارند که انتشارشان را به منطقه محدود نساخته، با پیشروی به مناطق درونی‌تر ایران، عرصه‌های وسیع‌تری را اشغال کرده‌‌اند.

سرتاسر استان زیستگاه گونه‏های مختلفی از مهره‏داران مشتمل بر ماهی‏ها، دوزیستان، خزندگان، پرندگان و پستانداران است. افزون بر این، حدود 1100 گونه از انواع بندپایان از گروه‏های حشرات، عنکبوتیان و سخت‌‏پوستان به انضمام گونه‏های متنوعی از نرم‏تنان از گروه‏های شکم‏پایان و دوکفه‏ای‏ها، همچنین گونه‏های مختلف کرم‏های لوله‏ای، حلقوی و بادکشدار، بخش بزرگی از تنوع جانوری استان را تشکیل داده و غنای ویژه‏ای به طبیعت این منطقه بخشیده‏اند.

تاکنون در استان، 68 گونه پستاندار از 19 خانواده و 7 راسته شناسایی شده که به جز فک دریای‏خزر که در چهار فصل سال بر حسب زمان، محل زندگی خود را تغییر می‏دهد، بقیه آن‌ها بومی به شمار آمده، تمام دوران زندگی خود را در زیستگاه‏های مختلف این استان سپری می‌کنند.

جوندگان با 18 گونه، گوشت‌خواران با 17 گونه و خفاش‏ها با 14 گونه و زیرگونه که حدود یک چهارم تنوع گونه‌ای خفاش‌های ایران را شامل می‌شوند؛ همچنین حشره‏خواران با 7 گونه، زوج سمان با 6 گونه و خانواده‌ي فک‌ها و خرگوش‌ها هر کدام با یک گونه، به ترتیب متنوع‌ترین گروه‌های جانوری پستاندار در استان به شمار می‌روند.

به علاوه، این استان زیستگاه گونه های مختلف پرندگان است که 102 گونه، بومی و غیرمهاجر و 97 گونه زمستان گذرانند و به طور عمده، فصل سرد سال را در زیستگاه‌های مختلف استان سپری می‏کنند. این دسته از پرندگان که تعداد آن‏ها به طور متوسط به بیش از 150 هزار قطعه در سال می‏رسد، با آغاز فصل بهار، زیستگاه‏‌های استان را به مقصد محل‏‌های زادآوری‌‏شان در سایر مناطق کشور و جهان، ترک می‏‌کنند. همچنین 81 گونه پرنده برای تولیدمثل به استان مهاجرت می‏‌کنند. 19 گونه هم پرندگان مهاجری هستند که به ویژه در فصل زمستان و پس از فرود اتفاقی یا موقت، برای رفع خستگی یا در نتیجه‌ي خروج ناخواسته از مسیر طبیعی مهاجرت، در این منطقه فرود می‏‌آیند.

تا حدود یک قرن پیش، دشت گرگان، شبه جزیره میانکاله، خلیج گرگان و جنگل‏‌های استان، پناهگاه گروه بزرگی از جانوران بود. تا این زمان در میان‌کاله در مجاورت محدوده‌ي غربی استان و در سراسر مناطق جنگلی، بوته‌‏زارها و علفزارهای امن این استان، گله‌های بزرگ مرال و همچنین قرقاول خزری دیده می‏‌شد. تعداد گرازها هم غیرقابل شمارش بود. سمور آبی در بسیاری از رودخانه‌ها از جمله در مصب رودخانه قره‌سو یافت می‌شد و هنوز چند قلاده ببر هیرکانی هم در پوشش کم و بیش انبوه شبه جزیره میانکاله تا پارک ملی گلستان زندگی می‌‏کردند. فک‏ها که هم اکنون نیز در فصل پاییز تا اوایل زمستان در تعقیب طعمه‏هایشان به مناطق میانی و جنوبی دریای خزر و به طور اتفاقی به تالاب گمیشان، خلیج گرگان و آب‌های ساحلی مشرف به استان مهاجرت می‏‌کنند، گاهی همراه با گروه‏های بزرگ پرندگان مهاجر از جمله راسته‌ی آبچلیک‌سانان و پلیکان‌ها، بر روی ساحل شنی محدوده شمالی شبه‏‌جزیره‌ي میانکاله و پیرامون دهانه‌ي مصب رودخانه قره‌سو، کانال خُزِینی و دهانه خلیج گرگان در حال استراحت دیده می‌‌شدند. نیزارهای اطراف مصب رودخانه قره‌سو و سایر نقاط خلیج گرگان شرایط زیستگاهی مناسبی برای تخم‏‌ریزی ماهیان داشت و پذیرای انبوه ماهی‏‌های مهاجر از گونه‌های کُلمِه، سفید، سیاه‏کولی و شاه‌کولی بود. پرش‌های چشمگیر ماهی‌های کفال در این خلیج و هجوم سالانه‌ي بیش از ده میلیون قطعه ماهی کلمه به دهانه رودخانه‌ي امن، تمیز و پر آب قره‏‌سو، خیره کننده بود. هر سال در فصل زمستان، ماهی‌های کلمه برای تخم‌ریزی به دهانه رودخانه قره‌سو مهاجرت می‏‌کردند و تا 25 کیلومتر در طول مسیر رودخانه بالا می‌ رفتند. جمعیت این ماهیان به حدی بود که موجبات تیرگی رنگ آب و صید نزدیک به 4000 تن ماهی در مصب این رودخانه را فراهم می کرد. ماهی‌هایی مانند کپور معمولی و ماهیان خاویاری ازون برون، قره برون، چالباش و فیل‏ماهی هم به تعداد زیاد برای تخم‌ریزی به گرگان‌رود مهاجرت می‌کردند. تالاب‌های موجود در دشت گرگان نیز محل زندگی گربه ماهی‌های بزرگ جثه و ماهی‌های خیلی درشت از جنس باربوس بود.

با این وجود، استان گلستان هنوز زیستگاه گونه‏‌های متنوعی از جانوران است. پلنگ، گراز، آهو، خرس قهوه‌ای، گرگ، مرال و قرقاول خزری، شوکا، سیاه گوش، گربه وحشی و گربه جنگلی از جمله گونه‌های شاخص استان هستند که در مناطق جنگلی و علفزارها و بوته‌زارهای حاشیه جنگل‌های این استان زندگی می‌کنند. قوچ و میش اوریال و کَل و بز وحشی نیز گونه‌هایی برجسته بوده که به تعداد به مراتب کوچک‌تر از گذشته، به ترتیب در تپه‏ماهورهای کوهستانی و زیستگاه‌های صخره‌ای جنوب استان و در پارک ملی گلستان، بقای خود را حفظ کرده‌اند. آهوها هم هنوز در دشت میرزابایلو واقع در محدوده‏ی شرقی پارک ملی گلستان دیده می‌‏شوند.

اظهارات ظل‌السلطان، فرزند ناصرالدین‏شاه، پس از عزیمت به شکار در شبه‌جزیره میانکاله، یکی از گویاترین اظهارات درباره‏ی وضعیت حیات وحش این منطقه است. وی بیان می‏کند: «... در تمام عمرم این کثرت شکار از چرنده و پرنده در هیچ جای عالم ندیدم ... این اردوی به این بزرگی و عظمت، به قدر چهل روز ... شخصی نبود از تفنگچی و سرباز و سوار که شکاری نزده باشد.» علاوه بر این می‏‌افزاید: «6000 قرقاول، 35 قلاده ببر، 18 قلاده پلنگ، 150 رأس مرال، تعداد زیادی شوکا ... در این منطقه شکار کرده‌اند». کنیون نیز که نخستین بار در 60 سال پیش از انتخاب جنگل گلستان به عنوان مشهورترین پارک ملی ایران، آن را با ذوق و علاقه وصف کرده است، تحت‏‌تأثیر زیبایی جنگل گلستان و تنوع و فراوانی جانوران آن، سه سال بعد نیز برای گذراندن روزهای مرخصی، دوباره چند هفته‌ای به این منطقه می‌آید. همچنین اودنوان در سفرش به بخش‌های شرقی دریای خزر در مرز ایران و روسیه در سال 1880م، بیان می‏‌کند که ماهی سفید در یک رود کوچک به قدری زیاد بود که جز با تقلا و پریدن از روی یکدیگر، قادر به حرکت نبودند، به‌طوری که تعداد زیادی از آن‏ها زیر سم اسب‏ها له و تعدادی اردک ماهی عظیم‌الجثه به وسیله‏ی شمشیر یا با دست قزاق‏‌ها صید شدند.

گونه‌ي نادر و در خطر انقراض روباه ترکمنی (روباه سردم سیاه)، حشره‏خورکوتوله، حشره خورکوچک، حشره‌خور آبزی مدیترانه‌‏ای، حشره‏‌خور دندان سفید کوچک و سنجابک دم موشی در زمره‏‌ی گونه‏‌های شاخص استان هستند که برای نخستین بار در محدوده‌‏ی دشت گرگان یافت شده‌‏اند و جز حشره‌خور کوتوله و حشره‌‏خور آبزی مدیترانه‏‌ای که بعدها در مناطق دیگری از ایران هم دیده شدند، از وجود بقیه آن‏ها در سایر مناطق ایران گزارش تأییدشده‌ای به دست نیامده است. در این استان، دستِ کم یک گونه‌ی دیگر از حشره‌خورها به نام حشره‌خور دورنگ نیز زندگی می‌کند که در پارک ملی گلستان تا آستارا و ارسباران یافت می‌‌شود.

پرندگان آب‏چر و کنارآب‏چر در استان، از جمله گونه‌های متنوعی از راسته‌های غازسانان، آبچلیک‌ها، لک‌لک‌سانان، در زمره‌ي گونه‌های مهاجر و وابسته به زیست‏‌بوم‌های آبی هستند. فلامینگو، قوی گنگ، قوی فریادکش، چنگر، اردک سرسبز، اردک سرسفید، خوتکا، آنقوت، تنجه، زنگوله بال، غاز پیشانی سفید کوچک، غاز پیشانی سفید، غاز خاکستری، پلیکان سفید، زنبورخوار معمولی، کفچه نوک، سار صورتی، همچنین پرندگان شکاری مانند عقاب دریایی دم سفید، طرلان، بالابان و بحری نیز نمونه‌های دیگری از برجسته‌ترین گونه‌های مهاجر و گونه‌های طاووسک، قرقاول، کبک، کبک‏دری، بلدرچین، شاهین، دلیجه و عقاب طلایی مثال‏‌هایی از شاخص‏ترین گونه‌‏های بومی این استان به شمار می‌روند.

خلیج گرگان، میانکاله، تالاب‌‌های گمیشان، صوفی‏کم، آلماگل، آجی‏گل، آلاگل، اینچه، شور، بی‌بی شیروان، ایمَر و حاشیه‌‌ي سدهای گلستان و وشمگیر و اغلب آب‏بندان‏های استان، به سبب برخورداری از شرایط مناسب بوم شناختی، در طول سال زیستگاه بسیاری از پرندگانی هستند که در آن زمستان‏گذرانی یا زادآوری می‌کنند. به علاوه، برخی از این تالاب‌ها از جمله تالاب گمیشان، میزبان گونه‌های در معرض خطر انقراض جهانی نیز هستند؛ پلیکان سفید، فلامینگو، قوی گنگ، قوی فریادکش، غاز پیشانی‌سفید کوچک و عقاب دریایی دم‌سفید از آن جمله‌اند. در استان، پرندگان در معرض تهدید دیگری از جمله عقاب دریایی پالاس، اردک بلوطی، سارگپه معمولی، سارگپه پرپا، سنقر تالابی، سنقر سفید، قرقی، پیغو، دلیجه کوچک و هما نیز زندگی می‏‌کنند.

افزون بر این، استان گلستان زیستگاه گونه‏‌های متنوعی از آبزیان است که در اکوسیستم‌های مختلف رودخانه‌ای، تالابی، دریایی، آب زیرزمینی و چشمه‌ها، همچنین در زیست‏‌بوم‌های مصنوعی مانند آب‌بندان‌ها و سدها زندگی می‌کنند. ماهی‌ها یکی از مهم‌ترین بخش‌های فون استان را تشکیل داده‌اند. گونه‏‌هایی مانند ماهی کلمه، آزاد ماهی دریاچه خزر، ماهیان خاویاری، همچنین ماهی کپور معمولی، گربه ماهی و خانواده‌ي کفال ماهیان با دو گونه، از نظر اقتصادی و حفاظتی اهمیت ویژه‌ای دارند؛ ضمن آن که ماهیان خاویاری و آزاد ماهی دریاچه خزر با عنوان «گونه‌های حمایت شده» تحت حمایت ویژه‌ي قانونی قرار دارند.

تاکنون در خلیج گرگان 34 گونه ماهی متعلق به 11 خانواده و 27 جنس شناسایی شده است که در این میان، خانواده‌ي کپورماهیان با 10 جنس و 11 گونه، متنوع‌ترین خانواده را تشکیل داده است. ارتباط این خلیج با دریای خزر موجب شده است که بسیاری از گونه‌های دریایی نیز به این منطقه وارد شوند. از این رو، فیل ماهی، ازون برون، تاس ماهی ایرانی، تاس ماهی روسی، کپور معمولی، دو گونه‌ي کفال پوزه باریک و کفال طلایی، ماهی آزاد دریاچه خزر، ماهی سفید، کلمه، همچنین پنج گونه از گاوماهیان، یک گونه شیشه ماهی و یک گونه ماهی از جنس گامبوزیا نیز در این خلیج دیده می‏شوند. این گونه‏ها در زمره‌ي فراوان‌ترین ماهیان خلیج گرگان هستند. این در حالی است که فراوانی شَگ ماهیان، به ویژه گونه‏‌های زالون و کیلکای آنچُوی، مارماهی دهان گرد دریاچه خزر و سوزن ماهی نیز در این خلیج قابل توجه است.

در رودخانه قره‌سو، 21 گونه ماهی از 18 جنس و 9 خانواده و در گرگان‌رود، 35 گونه از 28 جنس متعلق به 13 خانواده شناخته شده است. هر چند ماهی‏های قزل‌آلای رنگین کمان، کلمه و گاوماهیان در هر دو رودخانه یافت شده‌اند، اما حضور گونه‏‌های برجسته و باارزش اقتصادی، از جمله فیل ماهی، ازون برون، تاس ماهی ایرانی، چالباش، ماهی سفید رودخانه‌‏ای، سیم پَرَک، سوف، همچنین گونه‌هایی مانند مارماهی دهان‏گرد و چهار گونه ماهی از جنس باربوس در گرگان‏رود اهمیت ویژه دارد. فون ماهیان رودخانه اترک نیز تا حد زیادی مشابه گرگان‏رود است.

در تالاب گمیشان نیز حضور 20 گونه ماهی متعلق به 8 خانواده‏‌ی کپور ماهیان، سه خاره ماهیان، شیشه ماهیان، کفال ماهیان، گاوماهیان، نی‏ماهیان، شگ ماهیان و سوف ماهیان مشخص شده است. در بین این خانواده‏‌ها، کپورماهیان با داشتن 2 جنس و 3 گونه، متنوع‏‌ترین خانواده‏‌اند. ماهیانی مانند کپور، کلمه و شیشه‏‌ماهی از اواخر زمستان تا اواسط بهار برای تولید مثل به این منطقه مهاجرت و دوره‏ای از سال را در این زیستگاه سپری می‏‌کنند. بیشترین میزان صید نیز که مختص گونه‏‌های کلمه و کپور است، در همین زمان صورت می‏‌گیرد.

اسبله در تالاب‌های آلاگل، آجی‌گل و آلماگل زندگی می‏‌کند. از آن جایی که آب این تالاب‏ها به طور عمده از طریق رودخانه اترک تأمین می‌شود، آبزیان آن مشابه رودخانه اترک است. به علاوه، تعدادی از گونه‏‌های ماهیان دریای خزر از طریق رودخانه‏‌ی اترک وارد تالاب‏‌های مذکور می‌‏شوند. تاکنون 14 گونه ماهی از 13 جنس و 4 خانواده شامل کپورماهیان، گربه ماهیان، گامبوزیا ماهیان و گاوماهیان در این اکوسیستم‌‏های آبی شناسایی شده است. خانواده‌ي کپورماهیان با 10 جنس و 11 گونه، بیشترین تعداد جنس و گونه را دارند.

در استان، دستِ کم 10 گونه دوزیست شامل سمندر غارزی، سمندر جویباری، سمندر باله‏‌دار جنوبی به انضمام 3 گونه وزغ معمولی، وزغ سبز و وزغ پا بیلچه ای و 4 گونه قورباغه شامل قورباغه مردابی، قورباغه مردابی راه راه، قورباغه جنگلی و قورباغه درختی زندگی می‏‌کنند. در این میان، سمندر غارزی را می‌‏توان منحصر به این استان معرفی کرد.

همچنین این استان محل زندگی 53 گونه خزنده شامل 11 جنس و 28 گونه مار از 6 خانواده‌ي بوآها، مارهای کرمی شکل، کولوبِریده، کبراها، افعی‏‌ها و خانواده‌ي مارهای زنگی هستند. کفچه مار، افعی قفقازی، مار جعفری، گرزه مار، مار آبی و مار آبی چلیپر از آن جمله‏‌اند. 4 گونه لاک‏پشت شامل لاک‏پشت برکه‌‏ای اروپایی، لاک‏پشت برکه‌‏ای خزری، لاک‏پشت مهمیزدار، لاک‏پشت آسیایی، همچنین 9 جنس و 20 گونه سوسمار از خانواده‏‌های بزمجه بیابانی خزری، مار- سوسمار بی‏‌دست و پا و جکوی دم پخ بِدریاگا نیز بخش دیگری از خزندگان این استان را تشکیل می‏‌دهند.

خاستگاه برخی از گونه‌‏های غیربومی استان از جمله ماهی سه خاره و پاروا مشخص نیست، اما برخی از گونه‏‌ها مانند گامبوزیا، برای کنترل بیماری مالاریا به اکوسیستم‏‌های این استان معرفی شده‌‏اند. بعضی دیگر مانند قزل‏‌آلای رنگین کمان، از آمریکای شمالی و کفال طلایی، کفال پوزه باریک و کفال راه راه و کرم پرتار نِرِئیس از دریای سیاه با اهداف اقتصادی به دریای خزر معرفی شده‌‏اند.

در استان، موش سیاه و موش قهوه‌‏ای هم یافت می‌‏شود؛ گونه‌‏هایی بیگانه که انتشارشان در ایران به مناطق ساحلی شمال و جنوب کشور محدود شده است. گونه‌ی میگوی آب شیرین از دیگر گونه‌‏های غیربومی است که با اهداف اقتصادی و به طور ناخواسته، به جای گونه‌ي مشابهی به زیست بوم‌های آبی استان از جمله تالاب‌های آلماگل و آلاگل معرفی شد. همچنین جانوری معروف به ژله ماهی (معروف به شانه‏‌دار مهاجم دریای خزر) مانند سایر قسمت‏های دریای خزر در آب‏های ساحلی این استان نیز ساکن است؛ جانوری که از راه آب توازن کشتی‏‌ها، از سواحل شرقی آمریکا به دریای مدیترانه، اژه، سیاه و در نهایت به دریای خزر راه یافت. افزون بر این جانوران، گونه‏‌های غیربومی دیگری مانند ماهی‏های پرورشی آمور و فیتوفاگ از خانواده‌ي کپورماهیان هم امروزه در برخی اکوسیستم‏های آبی استان، از جمله گرگان‌رود ديده می شوند. همچنین در استان گونه‌‏های غیربومی مانند ماهی سه‏خاره و ماهی حوض نقره‏ای معروف به کاراس نیز زندگی می کنند. صرف نظر از گونه‌‏های مهاجری که در برخی فصول و یا به طور اتفاقی در استان ديده می‌شوند، تاکنون دستِ کم 14 گونه جانور غیربومی در این استان شناسایی شده‌‏اند.

در گذشته‏‌ای نه چندان دور، در جلگه گرگان، پستاندارانی مانند پلنگ و آهو و پرندگانی همچون درنا و هوبره و به ویژه در فصل پاییز، شاهین، بحری و بالابان فراوان بودند. در حالی که حاشیه رودخانه اترک همانند حاشیه رودخانه‏‌های گرگان‏رود و قره‏‌سو پوشیده از نیزار و دارای زندگی جانوری بود، درون نیزارهای انبوه واقع در جنوب‏غربی و جنوب خلیج گرگان نیز پرندگان بی‏‌شماری از جمله اگرت‏ها، حواصیل‏‌ها، انواع پرندگان شکاری و صدها هزار اردک و پرندگان آب چر و کنار آب‏‌چر زندگی می‏‌کردند.

امروزه پس از گذشت یک قرن، الگوی پراکندگی و فراوانی بخش اعظم جمعیت‏‌های جانوران این استان اعم از خشکی‏زی و آبزی و مهره‌‏دار و بی‏‌مهره، به شدت دستخوش تغییر شده و در مواردی، منجر به کاهش تعداد یا از میان رفتن برخی گونه‌‏ها شده است. انقراض کامل گونه ببر هیرکانی در سال 1337ش، و نابودی گله‌‏های آهو در دشت گرگان که در سالیان نه چندان دور در حاشیه‌ی تالاب‏‌ها به وفور یافت می‏‌شدند، کاهش سطح جنگل‏ها و کاهش شدید ارزش زیستگاهی برخی از زیست‏بوم‌های تالابی و رودخانه‏‌ای از جمله رودخانه قره‌سو، تنها بخشی از این آسیب‏هاست.

به طور کلي، افزایش جمعیت، شکار و صيد غيرقانوني، استفاده بی‏رویه از منابع آبی، خشکاندن تالاب‏ها و تغییر مسیر طبیعی رودخانه‌‏ها، ورود مواد آلاینده به محیط‏ زیست، معرفی گونه‌‏های غیربومی و تغيير کاربري زیستگاه‌‏های طبیعی، موجب شده است تنوع زیستی، به ویژه حیات جانوری استان به شدت دستخوش تغییر و کاهش شود، به طوری که هم اکنون بقای دستِ کم 78 گونه جانوری اعم از بومی و مهاجر، در معرض درجات مختلفی از تهدید قرار دارد. این در حالی است که بخش قابل ملاحظه‌‌ای از فون جانوری استان هنوز ناشناخته است و درباره‌ي بسیاری از جانوران شناسایی شده نیز اطلاعات کافی وجود ندارد.

منابع:

• اعتماد، اسمعیل. (1364). پستانداران ایران (جلد اول). تهران: سازمان حفاظت ‌محیط‌زیست.    

• اعتماد، اسمعیل. (1364). پستانداران ایران (جلد 2). تهران: سازمان حفاظت ‌محیط‌زیست.

• سند توسعه زیست محیطی استان گلستان طی برنامه‌ي پنجم توسعه‌ي اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 1390. کتابخانه اداره کل حفاظت ‌محیط‌زیست استان گلستان. 1205/125 تاریخ 18/2/1390. ص 50.

• ضیایی، هوشنگ. (1388). راهنمای صحرایی پستانداران ایران (چاپ 2). تهران: كانون آشنايي با حيات وحش.

• فیروز، اسکندر. (1378). حیات وحش ایران: مهره‌داران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

• کیابی، بهرام، قائمی، رمضانعلی، و عبدلی، اصغر. (1378). اکوسیستم‌های تالابی و رودخانه‌‏ای استان گلستان. گرگان: اداره كل حفاظت محيط زيست استان گلستان.

• مجنونیان، هنریک، و کیابی، بهرام، و دانش، محمد. (1384). جغرافیای جانوری ایران (جلد 2). تهران: انتشارات دایره سبز.

• محمدیان، حسین. (1383). پستانداران ایران. تهران: مرکز نشر سپهر (نشر شبپره).

• منصوری، جمشید. (1379). راهنمای صحرایی پرندگان ایران. تهران: نشر ذهن‏‌آویز.

• The Iucn Red List Of Threatened Species . (2011). Paradactylodon gorganensis Retrived 13/10/2011, from: (http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/2666/0).