تعریفات
تعريفات (تعريفات العلوم و تحديدات الرسوم)
Ta’rifat
كتابي در شرح و تعريف برخي از اصطلاحات فقهي، كلامي، فلسفي، منطقي، ادبي، اخلاقي، قرآني و ... .
این اثر توسط میرسیدشریف جرجانی از دانشمندان قرن هشتم و نهم هجری به زبان عربي نوشته و به ترتيب حروف الفبا تنظيم شده است و در مجموع، بيش از 1600 اصطلاح را دربرمي‌گيرد. اهل فن آن را «راحت‌الحلقوم» نامیده‌اند.
روش توضيح اصطلاحات به اين ترتيب است كه نخست معني لغوي كلمه را بیان مي‌كند، سپس به معناي اصطلاحي و شرح آن مي‌پردازد و رشته‌اي را كه در آن، واژه معناي خاص پيدا می‌کند، نام مي‌برد و در صورت لزوم، براي روشن شدن اصطلاح نزد خواننده، مدخل، آيه، حديث، ضرب‌المثل، شعر و ... را در توضيح آن مي‌آورد.
ميرسيد شريف در مقدمه‌ي كتاب، هدف از تأليف اين اثر را گردآوري تعريف‌ها و اصطلاحات پراكنده از كتب مختلف به صورت یک‌جا ذكر كرده است.
كتاب التعريفات، محصول شرايط اجتماعي بوده و اصطلاحات آن، در سه رشته‌ي اصلي، يعني علوم دين، فلسفه و علوم زبان است. با اين حال، معيار گزينش مدخل‌ها به درستي معلوم نيست. گاهي مدخل‌ها لغت هستند، مانند النار، الشمس، شفق، صاعقه و ... . اغلب مدخل‌هاي فقهي و كلامي در اين كتاب، اصطلاحات مشترک ميان مذاهب است و نویسنده در تعريف آنها، مطالبي را ارائه مي‌كند كه ميان همه‌ي مسلمانان قابل قبول باشد. البته برخی از اصطلاحات مشترك فقهي و كلامي مطابق با نظر اهل سنت تعريف شده است، مانند مدخل‌هاي سنت، اجماع، بدعت و ... همچنین، اصطلاحات تخصصي از جمله «امامت» و «خلافت» در اين كتاب معرفي نشده‌اند. البته تعداد اندكي از اصطلاحات فقهي و كلامي اهل سنت مانند عول، استحسان و ... آورده شده است.
در اين كتاب، تعداد مدخل‌هايي كه به معرفي فرقههاي مسلمانان مي‌پردازد، بيش از 100 مدخل است، حتي فرقه‌هايي كه سال‌ها قبل از حيات نویسنده از بين رفته‌اند، معرفي شده است. در بین فرقههاي معرفي شده، نام فرقه‌ي «زيديه» كه از فرقههاي مهم شيعه بوده، نیامده؛ حال آن كه مؤلف، فرقه‌ي «سبئيه» را كه از فرقههاي غالي درباره‌ي مقام امام علي(ع) بوده، معرفي كرده است. از سوی ديگر، نویسنده، فرقه‌ي اماميه را با خوارج اشتباه مي‌گيرد.
ميرسيدشريف جرجاني بنابر نظر مورخين هم عصر خود از جمله سخاوي، حنفي مذهب بوده است. در اين كتاب، هر جا نام امام علي (ع) را بیان مي‌كند، عبارت «رضي‌الله عنه» را براي ایشان مي‌آورد.
در اين كتاب، علاوه بر فزوني معرفي فرقه‌ها، تعداد مدخل‌هاي عرفاني نیز بسيار زياد است که نشان‌دهنده‌ی علاقه‌ي نويسنده به اين مسائل است. تعداد مدخل‌هاي كلامي كتاب بسيار اندك است. با اين حال، انديشه‌ي كلامي جرجاني تقريباً بر بیشتر مدخل‌هاي كتاب سايه افكنده است. حتي بسياري از مدخل‌هاي به اصطلاح فلسفي، به صورت كلامي تعريف شده‌اند.
كتاب التعريفات در سال‌هاي 1283،1306،1357ق در مصر به چاپ رسيده است. چاپ ديگر آن در استانبول بوده است. این کتاب در ايران، توسط انتشارات ناصرخسرو در قطع وزيري به‌همراه مجموعه‌ي ديگري به نام «اصطلاحات صوفيه‌الوارده في فتوحات المكيه» در 120 صفحه به چاپ رسیده است. در اين كتاب، اصطلاحات از واژه‌ي «ابتدا» آغاز و با «يونسيه» پايان ميپذيرد. در سال 1405ق در بيروت به كوشش ابراهيم ابياري بوده كه انتشارات دارالكتب العربي آن را در 360 صفحه منتشر کرده است. در اين چاپ، كتاب به سه بخش تقسيم می‌شود. بخش اول شامل مقدمه، بخش دوم، متن كتاب التعريفات و بخش سوم شامل فهرست الفبايي اصطلاحات است. مقدمه‌ي كتاب شامل منابع، زندگي‌نامه‌ي ميرسيدشريف و معرفي اجمالي كتاب است. در اين چاپ، اصطلاحات از واژه‌ي «ابق» آغاز و با «يونسيه» پايان ميپذيرد.
نخستین بار گزیده‌ای از متن اصلی التعریفات توسط عمران علیزاده در سال 1360ش به فارسی برگردانده شد. در سال 1377ش، از روي همين چاپ، كتاب التعريفات توسط «حسين سيدعرب» و «سيما نوربخش» ترجمه شد و انتشارات فرزان، آن را در قطع وزيري و در 197 صفحه به چاپ رساند كه البته مترجمان به دليل اغلاط چاپي اين اثر، ديگر نسخههاي التعريفات را جمع‌آوري كردند و پس از رفع نقص، ترجمه آغاز و مقدمه‌ي مير سيد شريف حذف شد.
اهميت كتاب التعريفات چنان زياد است كه موريس گلوتن، محقق مسلمان فرانسوي كه به زبان و ادب عربي آشنايي داشت، آن را به زبان فرانسه ترجمه كرده است. اين ترجمه در سال 1373ش و در 549 صفحه توسط مركز نشر دانشگاهي انتشار يافت. شخص ديگري به نام «پي‌ير لوري»، بر اين كتاب مقدمه‌‌اي نوشته كه در سال 1381ش در مجله‌ي معارف ترجمه شده است.
سیدجعفر سجادی می‌نویسد: «از قرن هفتم بدین سوی، پاره‌ای از علماء به تدوین و تألیف رساله و مجموعه‌هایی از اصطلاحات و شرح و تفسیر پاره‌ای از اصطلاحات فلسفی کرده که جامع‌تر از همه‌ی آنها، تعریفات میرسیدشریف است که شامل اصطلاحات متنوع علوم و فنون است. این کتاب از همان روزگار حیات سیدشریف مورد توجه و استناد علما و ادبا قرار گرفت و از کتب مأخذ به حساب آمده است.»
نسخههاي خطي كتاب «التعريفات» در كتابخانه‌هاي ملي، ملك، مجلس شوراي اسلامي، كتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران و مرعشي نجفي در قم موجود است.
منابع:
• سجادی، سیدجعفر. (1377). تعریفات. مجله فرهنگی، هنری بخارا، 1 (1)، 389-386.
• سخاوي، شمس‌الدين محمد بن عبدالرحمن. [بي‌تا]. ضوء اللامع لأهل القرن التاسع (جلد 5). بيروت: دارالمكتبه الحياه.
• شكيبانيا، مهدي، و پورجوادي، رضا. (1381). كتاب‌شناسي ميرسيد شريف جرجاني. مجله معارف، 57، 192-134.
• لوري، پی‌یر. (1381). تعريفات سيد شريف جرجاني. (ترجمه عبدالحميد روح‌بخشان). مجله معارف، 19 (56)، 128-110.
• مدرس تبریزی، محمدعلی. (1374). ریحانه الادب (جلد 3، چاپ 2). تهران: خیام.
• مشار، خان‌بابا. (1344). فهرست كتاب‌هاي چاپي فارسي. تهران: [بي‌نا].