خانه فاطمی

خانه فاطمی (گرگان)             /           Fatemi House (Gorgan)

خانه فاطمی یکی از بناهای تاریخی شهر گرگان در استان گلستان است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این خانه در بخش غربی خیابان سرخواجه و در شمال غربی معبری بن بست به نام «سرخواجه یازدهم» و مختصات جغرافیایی آن برابر است با طول  25ً  25َ °54 و عرض  18ً  50َ °36، در ارتفاع ۱۲۰ متری از سطح دریا  واقع شده است.

این بنا در زمینی به مساحت ۸۷۵ مترمربع ساخته شده است. در گذشته ساختمان‌های دیگری نیز در محدوده عرصه آن وجود داشته که در گذر زمان از میان رفته‌اند. در وضعیت کنونی، تنها یک ساختمان در بخش شمالی عرصه و بقایای سازه‌ای مخروبه در بخش جنوبی آن باقی مانده است.

عرصه و بناهای وابسته به خانه فاطمی در سال ۱۳۸۰ خورشیدی با شماره ثبت ۵۴۲۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این اثر در حال حاضر در مالکیت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان قرار دارد و فاقد کاربری مشخص است.

در بررسی‌های انجام‌شده، هیچ‌گونه کتیبه‌ی تاریخی که شامل داده‌های مستند درباره‌ی زمان ساخت یا نام بانی بنای «خانه فاطمی» باشد، شناسایی نشده است. تنها اسنادِ موجود مربوط به این اثر، یکی اسنادِ تفکیکیِ ثبتی است که در زمانِ تملکِ ملک توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی به آن اداره منتقل شده است[1] و دیگری پرونده‌ی ثبتیِ این بنا در فهرستِ آثارِ ملیِ کشور است.[2]                                                       

آنچه که امروزه به نام خانه‌ فاطمی شناخته می‌شود، در دوران حیات خود شامل یک حیاط مرکزی بوده است که در سمتِ شمال آن بنایی دوطبقه و بزرگ، در سمتِ غرب آن بنایی قدیمی و کوچک‌تر، و در سمتِ جنوب آن بنای قدیمی دیگری قرار داشته است.

با توجه به موقعیت قرارگیری خانه فاطمی در محدوده‌ی جنوبی محله‌ی «میدان» و در چارچوب ساختار شهری استرآباد در دوره‌ی قاجار، به نظر می‌رسد که عرصه‌ی این بنا تا میانه‌های همان دوره، در منتهاالیه جنوبی بخش مسکونیِ گذر سرخواجه ـ یکی از گذرهای محله‌ی میدان ـ واقع بوده و به حصار «باغ‌پلنگ» متصل می‌شده است.[3] به نظر می‌رسد عرصه‌ی خانه‌ی فاطمی در اوایل دوره‌ی قاجار بخشی از مجموعه‌ی پلاک‌های درشت‌دانه و خانه‌باغ‌های بزرگ متعلق به خاندان سادات مفیدی بوده است. با گذر زمان و افزایش جمعیت این خاندان، املاک بزرگ میان ورثه تقسیم و به‌تدریج تفکیک شد. در پی این روند، عرصه‌ی یادشده ـ در ابعادی بزرگ‌تر از محدوده‌ی کنونی آن ـ به تملک خاندان دیلمی درآمد. در نهایت، در اوایل دوره‌ی پهلوی اول، بخشی از این زمین (که عرصه‌ی کنونی خانه‌ی فاطمی را تشکیل می‌دهد) توسط برادران فاطمی، سیدمحمد و سیدحبیب‌الله، از خاندان دیلمی خریداری شد.[4] بنابراین، دو بنای قاجاریِ واقع در بخش‌های غربی و جنوبیِ عرصه، که پیش از تملک برادران فاطمی در این محدوده وجود داشته‌اند، در اصل بخشی از یک مجموعه‌ی مسکونی بزرگ‌تر بوده و کارکردی متفاوت از وضع کنونی داشته‌اند. به بیان دیگر، در زمان انتقال مالکیت از خاندان دیلمی به برادران فاطمی، این ملک تنها شامل بناهای غربی و خدماتیِ جنوبی بوده است و برادران فاطمی پس از خرید، بنای اصلیِ شمالی را احداث کرده‌اند. بر پایه‌ی برخی شواهد موجود در جداره‌ی غربیِ بنای شمالی، احتمال می‌رود که پیش از ساختِ این بنا، در همین بخشِ شمالی نیز بنایی متعلق به دوره‌ی قاجار وجود داشته است.

در وضعِ موجود، تنها بنای باقی‌مانده در عرصه‌ی اثر، بنای شمالی است. هرچند تاکنون سند مکتوبی از زمان ساخت این بنا به دست نیامده است، در پرونده‌ی ثبتیِ «خانه‌ فاطمی» سال ۱۲۹۰ خورشیدی به‌عنوان تاریخ ساخت بنا ثبت شده است. با این حال، شواهد موجود نشان می‌دهد که این ساختمان به احتمال زیاد در دوره‌ی پهلویِ اول احداث شده است. نخستین سندی که بر ساختِ بنای خانه‌ی فاطمی در دوره‌ی پهلویِ اول دلالت دارد، ویژگی‌های معماری، نوع مصالح و تزئینات آن است. ابعاد و حجم فضاها (اتاق‌ها)، ارتفاع طبقات، و نیز تزئینات سیمان‌بُری و گچ‌بُریِ بنا، کاملاً مشابه تزئینات به‌کاررفته در بناهای واقع در جداره‌ی خیابان امام خمینی (پهلویِ سابق) گرگان و دیگر بناهای این دوره است. افزون بر این، بر پایه‌ی گفت‌وگوهای انجام‌شده با مرحوم امام‌قلی دلیری ـ از قدیمی‌ترین ساکنان این خانه ـ این بنا پس از انتقال مالکیت به برادران فاطمی و به‌دست معماران محلیِ گرگانی (استرآبادی) ساخته شده است. به‌عنوان نمونه، کارهای چوبی و نجّاریِ بنا توسط درویش‌محمدی و تزئینات گچ‌بُری آن به‌دست سیّدسقّا انجام گرفته است.[5]

در مورد زمان ساختِ بنای غربیِ خانه‌ی فاطمی نیز تاکنون سند مکتوبی به دست نیامده است؛ با این حال، بر اساس شواهد و ویژگی‌های معماری، می‌توان این بخش را متعلق به اواخر دوره‌ی قاجار دانست. چنان‌که اگر تاریخ ۱۲۹۰ خورشیدی که در پرونده‌ی ثبتیِ بنا درج شده، برگرفته از منبعی مکتوب و معتبر باشد، به‌احتمال فراوان به زمان ساختِ همین بنا اشاره دارد. برخی روایت‌های شفاهی نیز بیان می‌کنند که در اواخر دوره‌ی قاجار و اوایل دوره‌ی پهلوی، این بخش از ملکِ خاندان دیلمی برای مدتی کوتاه تغییر کاربری یافته و به‌صورت موقت به‌عنوان مدرسه مورد استفاده قرار گرفته است.[6]

بناهای خدماتیِ این ملک در بخشِ جنوبیِ عرصه قرار داشته‌اند و بخشی از بقایای آن‌ها هنوز بر جای مانده است. بر اساس شواهد موجود، این بنا نیز هم‌زمان با بنای غربی احداث شده است.

با توجه به مطالب یادشده، به نظر می‌رسد این اثر در اوایل دوره‌ی قاجار (نیمه‌ی نخست سده‌ی سیزدهم هجری قمری، هم‌زمان با سلطنتِ فتحعلی‌شاه) بخشی از املاکِ خاندان سادات مفیدی استرآباد بوده و در دوره‌ی ناصری به تملک خاندان دیلمی درآمده است. در نهایت، بخشی از این ملک در اوایل دوره‌ی پهلویِ اول توسط برادران فاطمی خریداری شد. 

بنابراین، بخش‌های غربی و جنوبیِ خانه‌ی فاطمی که به اواخر دوره‌ی قاجار تعلق دارند، احتمالاً به‌دست خاندان دیلمی ساخته شده‌اند. بخشِ شمالیِ بنا نیز که متعلق به دوره‌ی پهلویِ اول است، به‌وسیله‌ی برادران فاطمی و احتمالاً بر جای بنایی قاجاری احداث شده است.

علاوه بر این، عناصر محوطه‌سازی موجود ـ از جمله کف‌سازی حیاط، حوض و سایر اجزای محوطه ـ نیز به همان دوره‌ی پهلوی و زمان تملکِ برادران فاطمی تعلق دارد. از سال ۱۳۸۸ خورشیدی، این ملک به تملک اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگریِ استان گلستان درآمده است.[7]

از سال ۱۳۸۸ خورشیدی به‌بعد، شش دوره اقدام مرمتی در خانه‌ی فاطمی توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگریِ استان گلستان انجام شده است. این مراحل مرمت در سال‌های ۱۳۸۹، ۱۳۹۰، ۱۳۹۱، ۱۳۹۴، ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ صورت گرفته‌اند. با وجود این، مرمت جامع و آماده‌سازی کامل بنا برای بهره‌برداری به‌دلیل کمبود بودجه انجام نشده است. از سال ۱۳۹۷، این خانه در فهرستِ بناهای قابل واگذاری به بخش خصوصی در صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی قرار گرفته است.[8]

در حال حاضر، در عرصه‌ی اثر تنها بنای شمالی باقی مانده و دیگر ساختمان‌های درونِ عرصه از میان رفته‌اند. این عرصه در گذشته از سه سمتِ شمال، غرب و جنوب محصور بود، اما امروزه تنها از سمت شمال محصور است و بخش‌هایی از بناهای غربی و جنوبی به حیاط اصلی افزوده شده‌اند.

در میانه‌ی عرصه، چهار باغچه‌ی کوچکِ بدون درخت و حوضی با طرح اروپایی قرار دارد. پشتِ حیاط، راهرویی باریک برای تهویه‌ی طبقه‌ی اول ساخته شده و در جداره‌ی شمالیِ آن آثار نعل‌درگاهی دیده می‌شود که به معبر بن‌بست سرخواجه ۱۳ راه داشته است.

دیوارهای پیرامونی در سه سمت شمال، شرق و غرب آجری هستند. دیوارهای شمالی و شرقی دارای جرز و دهانه‌اند و در دوره‌های مرمت بازسازی شده‌اند. دیوار غربی ساده و با آجرِ جدید ساخته شده و در گذشته در امتداد آن فضاهایی چون اصطبل، تنور و سرویس بهداشتی وجود داشته است. امروزه دیوار جنوبی با فنس جایگزین شده و ورود به عرصه از بخشِ غربیِ آن انجام می‌شود.  در منتهاالیهِ غربیِ فنس، دیوار آجری‌ای وجود دارد که حدِّ فاصلِ عرصه‌ی فاطمی و «خانه‌ی ترابیان» است. این دیوار در جریانِ مداخلاتِ اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگریِ استان گلستان در سال‌های گذشته تخریب و با همان آجرها بازسازی شده، اما در وضعِ کنونی نیز بخش‌هایی از آن دچار آسیب و فرسایش شده است.

بنای موجود در عرصه، ساختمانی دوطبقه با پلانی ساده و مستطیل‌شکل است که کشیدگی آن در راستای شرقی ـ غربی قرار دارد و ورودی آن به‌صورت پیش‌آمده طراحی شده است. دسترسی به فضای داخلی از طریق پنج پله به طبقه‌ی اول انجام می‌شود. در دو سوی پلکانِ ورودی، دو ستون با مقطع دایره تعبیه شده که ورودی بنا را شاخص و تعریف‌پذیر کرده است. 

در طبقه‌ی اول، سکویی باریک و یکپارچه جداره‌ی بیرونیِ نما را در بر گرفته است. این سکو به‌عنوان فضایی ارتباطی میان اتاق‌ها و فضای باز حیاط عمل می‌کند و دسترسی به پلکانِ ورودی نیز از طریق آن فراهم می‌شود. در داخل بنا، پس از ورودی، فضای تقسیم کوچکی قرار دارد که مسیر دسترسی به سایر اتاق‌ها و پلکانِ ارتباطیِ طبقه‌ی دوم را فراهم می‌سازد. در دو سوی فضای تقسیم، دو اتاق مشابه و قرینه قرار گرفته است. در انتهای غربیِ اتاق غربی، فضایی نیمه‌باز وجود دارد که در گذشته به‌عنوان بهارخواب و در دوره‌های بعد به‌عنوان آشپزخانه مورد استفاده قرار می‌گرفت. دسترسی به اتاق‌ها در این طبقه از دو مسیر امکان‌پذیر بوده است: نخست از طریق فضای تقسیم در داخل بنا، و دوم از طریق حیاط، به‌واسطه‌ی درهایی که به سکوی پیرامونیِ نما گشوده می‌شوند. علاوه بر این، فضای تقسیم در نمای شمالی دارای دری ورودی در بخش غربی، در مجاورت راه‌پله‌ی طبقه‌ی بالا است. در دیوار شرقیِ اتاق شرقی دو درگاه به‌سمت راهروی میان حیاط و پشت‌حیاط وجود دارد و در اتاق غربی نیز دو درگاه در دیوار غربی به‌سوی بهارخواب گشوده می‌شود. طبقه‌ی دوم نیز همانند طبقه‌ی اول از دو اتاق و یک فضای تقسیم تشکیل شده است که پلکان ارتباطی در همین بخش قرار دارد.

در این طبقه، فضای تقسیم ارتباط مستقیم با بالکن دارد؛ بالکنی سرپوشیده که از نمای اصلی (شمالی) بنا به‌صورت بیرون‌زده شکل گرفته است. این بالکن فضایی مربع‌مستطیل دارد و در دو گوشه‌ی آن جفت ستون‌های گچ‌بری‌شده و نرده‌های چوبیِ خراطی‌شده دیده می‌شود. در واقع، ترکیب بالکن در طبقه‌ی دوم و ستون‌های ورودی در طبقه‌ی اول، نقطه‌ی عطف و کانون توجه در سیمای بنا را تشکیل می‌دهد. اتاق‌های طبقه‌ی دوم از نظر پلان، کاملاً مشابه اتاق‌های طبقه‌ی اول هستند؛ با این تفاوت که به‌دلیل قرارگیری در ارتفاع بالاتر، نمای این طبقه تفاوت‌های آشکاری با طبقه‌ی زیرین دارد. وجود پنجره‌های وسیع در نمای اصلی (شمالی) و دو پنجره‌ی بیضی‌شکل در بخش فوقانیِ آن‌ها از ویژگی‌های شاخص نمای طبقه‌ی دوم به‌شمار می‌آید. در نمای شمالیِ طبقه‌ی دوم، پنجره‌هایی هم‌راستا با پنجره‌های نمای جنوبی تعبیه شده است؛ با این تفاوت که در نمای شمالی، به‌جای پنجره‌های بیضی‌شکلِ بالای پنجره‌ی اصلی، دو پنجره‌ی مستطیل‌شکل قرار دارد. در انتهای غربیِ طبقه، درست در محل منطبق با بهارخوابِ طبقه‌ی اول، اتاق کوچکی ساخته شده است که تنها از طریق اتاق غربی قابل دسترسی است. در دو جبهه‌ی این اتاق، یک پنجره‌ی عمودیِ باریک و یک درِ رو به بیرون وجود دارد. در ضلع شمالیِ این اتاق و در بخش غربی، بقایای چند پلور[9]  فرسوده دیده می‌شود که به‌نظر می‌رسد بخشی از یک تراس بوده است. در جداره‌ی شرقیِ اتاق شرقی، دو پنجره‌ی عمودی در دو سوی دیوار تعبیه شده و در دیوار غربیِ همین اتاق نیز یک درِ ورودی در بخش جنوبی وجود دارد که به فضای تقسیم گشوده می‌شود. افزون بر این، یک پنجره در بخش شمالیِ دیوار، در بالای راه‌پله قرار گرفته است. در جداره‌ی غربیِ اتاق غربی، یک درگاه در میانه‌ی دیوار به‌سمت فضای نیمه‌بازِ غربی گشوده می‌شود. در زیرِ اتاق شرقی نیز سردابه‌ای به عمق حدود ۳٫80 متر قرار دارد که از سه بخش شامل ورودی، راه‌پله و فضای اصلیِ سردابه تشکیل شده است. ورودی سردابه در حالت اصیل خود از طریق بازشدگی عمودی در بدنه‌ی بیرونی و از زیر سکو انجام می‌شده است. پس از ورود، چند پله قرار دارد که در دیوار شرقیِ آن یک طاقچه تعبیه شده است. این پله‌ها به پاگردی کوچک می‌رسند و سپس تا پاگرد دوم ادامه می‌یابند. پاگرد دوم به فضای اصلیِ سردابه منتهی می‌شود؛ بخشی که در انتهای شمالی دارای پلان منحنی‌شکل بوده و با طاقی آجری و کم‌خیز پوشیده شده است.این اتاقک با ابعادی در حدود ۱٫۵۵ در ۱٫۷۵ متر، دارای دیوارهایی با سطح منحنی است و سکویی در سه سمت آن اجرا شده است. این سکوها برای نگهداری مواد غذایی در هوای خنکِ سردابه مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.

این بنا در راستای سازگاری با شرایط اقلیمیِ محل، بر روی کرسی‌چینی احداث شده و در بخش‌های مرکزی و جنوبی آن کانال گربه‌رو تعبیه گردیده است. این کانال از دو بخش تشکیل شده است؛ بخش مرکزی دارای پلانی مستطیل‌شکل با امتداد شمالی–جنوبی است و در زیر بخش غربیِ فضای راه‌پله‌ی مرکزی قرار دارد.

عرض این کانال حدود ۰٫۸ متر و ارتفاع آن ۰٫۹ متر است و با طاقی آجری پوشیده شده است. این کانال از سمت شمال به زیرِ پله‌های ارتباطیِ ضلع شمالی و از سمت جنوب به کانالِ تعبیه‌شده در داخل سکو متصل می‌شود. کانال جنوبی درون سکو، به موازات طول آن و با راستای شرقی–غربی و ارتفاع حدود ۰٫۸۵ متر قرار دارد و در جریان مداخلات اداره‌ی میراث فرهنگی بازسازی شده است. در دیواره‌ی بیرونیِ سکو، دریچه‌ای در بخش غربی تعبیه شده و از سمت شرق نیز کانال به ورودی سردابه راه می‌یابد. بدین‌ترتیب، جریان هوا از دریچه‌ی شمالیِ بنا وارد شده و از طریق دریچه‌های سکوی جنوبی خارج می‌شود؛ این گردش طبیعیِ هوا باعث خشک شدن رطوبتی می‌گردد که از زمین به درون بنا نفوذ می‌کند.

در وضعیت کنونی، بخش جنوبیِ خانه جداره‌ای نیمه‌مخروبه به ارتفاع یک طبقه دارد که هم‌زمان با احداث بنای شمالی ساخته شده و در گذشته بخشی از آن به‌عنوان محل سکونت خدمه‌ی خانه (اتاق سرایداری) مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در دوره‌ی قاجار، این بخش از عرصه شامل فضاهای خدماتی خانه، از جمله مطبخ، حویج‌خانه، انبار و در مجاورت آن ورودی اصلی با سردر و هشتی بوده است. با احداث بنای شمالی در دوره‌ی پهلوی، فرم و کاربری برخی از این فضاها در بنای جنوبی دچار دگرگونی شد. با گذر زمان و تغییر شیوه‌ی زندگی، فضاهای بخش جنوبیِ خانه متروک ماند و به‌تدریج در اثر فرسودگی و کهنگی، تخریب شد. این بخش در عکس‌های هوایی سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۶۲ و نیز در پلان ضمیمه‌ی اسناد بنا قابل شناسایی است؛ اما تصاویر هوایی پس از سال ۱۳۶۲ نشان می‌دهد که دیوار جنوبیِ عرصه از بین رفته، ورودی خانه از ضلع شرقی به جنوبی منتقل شده و فضاهای ورودی تخریب گردیده‌اند. در عین حال، بخش‌هایی از سازه‌ی جنوبی همچنان پابرجا مانده است.

پس از تملک بنا توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گلستان در سال ۱۳۹۰، سازه‌ای فلزی (فِنس) بر روی بقایای سازه‌ی جنوبی احداث شد. این فنس در محل اولیه‌ی دیوار جنوبی قرار ندارد، بلکه اندکی در داخل محدوده‌ی عرصه ساخته شده است. درِ ورودیِ پیشین بلااستفاده مانده و ورودی جدید در بخش جنوب‌غربی فنس ایجاد شده است. جداره‌ی باقی‌مانده از این بخش شامل دو در و دو پنجره است که به‌ترتیب در شرقِ ورودیِ کنونی و غربِ ورودیِ قدیمیِ عرصه قرار دارند. دسترسی به اتاق یادشده در گذشته از طریق یک پله از سطح حیاط امکان‌پذیر بوده است که آثار آن هنوز قابل مشاهده است. بقایای موجود نشان می‌دهد در شرقِ این اتاق، فضایی دیگر قرار داشته که بنا بر گفته‌ی ساکنان پیشین، حمام نوساز خانه بوده است؛ ورودی این فضا در حال حاضر با آجرهای خشتی مسدود شده است. در بخش غربیِ عرصه، پیش‌تر بنایی دوطبقه با پلانی مستطیل‌شکل و کشیدگی شمالی–جنوبی وجود داشت که به نبش جنوب‌غربیِ بنای شمالی (دوره‌ی پهلوی) متصل بود. این بنا در سال ۱۳۹۶ تخریب شد و امروزه تنها پیِ بتنیِ آن، که در جریان مداخلات مرمتی ایجاد شده است، قابل مشاهده است. در واقع، این بخش کهن‌ترین قسمت مجموعه به‌شمار می‌رفت و شامل بنایی دوطبقه از دوره‌ی قاجار بود که با احداث بنای شمالی در دوره‌ی پهلوی، تغییراتی در فرم بازشوها و نماهای آن پدید آمد و ابعاد و تناسب درها و پنجره‌ها تحت‌تأثیر ساخت‌وساز جدید دگرگون شد. پس از تملک بنا توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گلستان، در جریان عملیات مرمتی سال ۱۳۹۱، پوشش بنای غربی به‌طور کامل برچیده شد. به‌دلیل کمبود بودجه، تا سال ۱۳۹۶ هیچ اقدام حفاظتی صورت نگرفت و بنا بدون پوشش در معرض بارش‌های جوی قرار داشت. در نتیجه، سازه‌ای که پیش‌تر بر اساس تصاویر موجود از ایستایی مناسبی برخوردار بود، دچار آسیب جدی شد و سرانجام در تابستان ۱۳۹۶ با دستور اداره‌ی یادشده تخریب گردید. امروزه از این بنای تاریخی جز تعدادی آجر، در و پنجره‌ی قدیمی اثری باقی نمانده است.

بنای پهلوی از سازه‌ای آجری بر روی کرسی‌چینیِ آجری تشکیل شده است. این سازه در هر دو طبقه شامل جرزهایی با ضخامت حدود ۶۰ سانتی‌متر و هشت ستون آجری به ضخامت ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متر است که در چهار کنج بنا و چهار گوشه‌ی فضای مرکزی قرار دارند. این ستون‌ها که با جرزهای باربر درهم‌تنیده و به‌صورت هشت‌و‌گیر[10] ساخته شده‌اند، در نماهای بیرونی به شکل لُغازهایی[11] به اندازه‌ی یک آجرِ کلوک[12] از سطح جرز بیرون زده‌اند و ظاهری مشابه ستون‌های متصل به سازه پیدا کرده‌اند. در حالت اصیل، سطح این ستون‌ها با تزئینات سیمان‌بری آراسته بوده که امروزه تنها بقایایی از آن در بخش‌هایی از بنا باقی مانده است. محل اتصال نعل‌ها و کنج کلاف‌های افقی در هر طبقه بر روی همین ستون‌ها در گوشه‌های بنا قرار دارد. علاوه بر آن، دو ستون آجری با مقطع دایره‌ای به قطر ۵۰ سانتی‌متر بر روی پیش‌آمدگی سکوی ورودی و در زیر بالکن طبقه‌ی دوم تعبیه شده‌اند.

یکی از تدابیر سازه‌ای در معماری جرزهای آجری، اجرای قوس‌های مازه‌دار[13] با چیدمان ایلامی (رومی)[14] است. این قوس‌ها با ارتفاع ۷۰ سانتی‌متر و طول دهانه‌ای برابر با پنجره‌های بزرگ، بر روی پنجره‌های طبقه‌ی دوم در جداره‌های شمالی و جنوبی بنا قرار گرفته‌اند و وظیفه‌ی کاهش فشار وارده بر نعل‌های چوبی پنجره‌ها و انتقال آن به جرزهای آجری را بر عهده دارند.

در طبقه‌ی دوم، دو ستون نگهدارنده‌ی پیش‌آمدگی سقف قرار دارند. این ستون‌ها از یک ستون چوبی مرکزی پوشیده‌شده با اندود سیمانی تشکیل شده‌اند و ستون‌های چوبی به‌صورت کام و زبانه به نعل پوشش متصل شده‌اند. در جریان مداخلات اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گلستان در سال‌های گذشته، اندودهای سیمانی از روی ستون‌های چوبی برداشته شده است. جنس چوب ستون‌ها از نوع جنگلی است، اما کیفیت چندان بالایی ندارد و هیچ فرآوری خاصی برای افزایش مقاومت آن در برابر رطوبت و باران انجام نشده است. سازه‌ی دیوار غربی بنا که قدیمی‌ترین بخش مجموعه به شمار می‌رود، به ضخامت ۸۰ سانتی‌متر از ترکیب خشت و آجر ساخته شده است؛ به‌طوری که دو سر شمالی و جنوبی دیوار با آجر و بخش میانی با خشت اجرا شده است. آجرهای بخش جنوبی دیوار دارای ابعاد ۴×۲۲×۲۲ سانتی‌متر هستند و در رگ‌هایی با خشت‌های سازه‌ای مشابه هشت‌وگیر شده‌اند. در بخش شمالی جرز با ضخامت ۶۰ سانتی‌متر، آجرها ابعاد ۴×۱۸×۱۸ سانتی‌متر دارند و به اندازه‌ی نیمه‌آجر از سازه‌ی دیوار به سمت شرق بیرون زده و با بخشی از سازه‌ی دیوار به طول دو آجر هشت‌وگیر شده‌اند. در این بخش از سازه، در سمت جنوب هیچ هشت‌وگیری میان خشت‌های میانی و سر آجری آن وجود ندارد. آجر در این جرز تنها در بخش‌هایی به‌کار رفته است که نعل در دیوار قرار دارد، چرا که آجر نسبت به خشت توان تحمل نیروی فشاری بیشتری دارد. استفاده از آجر در این جرز تنها در بخش‌هایی انجام شده است که نعل در دیوار قرار دارد، زیرا آجر نسبت به خشت توان تحمل نیروی فشاری بیشتری دارد. سازه‌ی دیوار غربی در هر دو طبقه در دوره‌ی قاجار ساخته شده و تنها قسمت شمالی آن در دوره‌ی پهلوی احداث شده است. بخش غربیِ پوشش بنای پهلوی نیز بر روی این سازه‌ی باقی‌مانده از بنای قاجاری تکیه دارد. علاوه بر بارگذاری پوشش بنای پهلوی بر روی جرز قدیمی‌تر، نعل سقف طبقه‌ی اول — که همان تیر اصلی کف طبقه‌ی دوم بنای قاجاری بوده و ۲۰ سانتی‌متر ضخامت داشته است — در بخش شرقیِ ضخامت جرز اجرا شده بود. در وضع موجود، با تخریب بنای قاجاری، بخشی از این نعل هنوز باقی مانده است. سازه‌ی پی در قدیمی‌ترین بخش بنا از پایین‌ترین عمق (۱٫۶۰ متری) شامل لایه‌های زیر به ترتیب ساخته شده است: خاک بکر در پایین، بالای آن ملات مخلوط خاک و آهک بدون قلوه‌سنگ به ارتفاع ۳۵ سانتی‌متر، سپس دو ردیف آجرچینی با ابعاد ۵×۲۲×۲۲ سانتی‌متر و بالای پایه‌ی آجری، دیوار خشتی درهم‌فشرده با خشت‌هایی به همان ابعاد (۵×۲۲×۲۲ سانتی‌متر) به ارتفاع ۱٫۱۳ متر. ساختار و ابعاد پی سازه‌ی دوره‌ی پهلوی به صورت پی شفته‌آهکی با عرض تقریباً ۹۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر (شامل ۶۰ سانتی‌متر ضخامت جرز و ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر پاشنه‌ی پی) و عمق حدود ۳۰ سانتی‌متر اجرا شده بود. در جریان مداخلات مرمتی، بخش بیرون‌زده‌ی پی قدیمی (پاشنه پی) تخریب شد و در کنار پی موجود در داخل اتاق، پی بتنی جدیدی با عرض حدود ۷۰ سانتی‌متر و عمق حدود ۳۰ سانتی‌متر به منظور استحکام‌بخشی سازه احداث گردید.

سازه‌ی بین طبقات چوبی و به‌صورت کلاف افقی (نعل) بر روی دیوارهای هر یک از فضاهای طبقه‌ی اول اجرا شده و تیرریزی چوبی بر روی این کلاف‌ها انجام شده است. سازه‌ی چوبی سقف طبقه‌ی دوم و کف بالکن نیز مشابه سازه‌ی افقی چوبی بین طبقات طراحی شده است. سازه‌ی چوبی سقف طبقه‌ی دوم و کف بالکن مشابه سازه‌ی افقی چوبی بین طبقات طراحی شده است. راه‌پله از ضلع شرقی فضای تقسیم آغاز می‌شود و پس از رسیدن به میانه، با دو پاگرد و اختلاف سطح یک پله، به ضلع غربی فضای تقسیم منتقل شده و به طبقه‌ی دوم می‌رسد. سازه‌ی راه‌پله از کف طبقه‌ی همکف تا پاگرد اول آجری و از پاگرد اول تا طبقه‌ی دوم چوبی است. در بخش چوبی، یک نعل قطور افقی بر روی آخرین پله‌ی آجری قرار گرفته و سرهای آن در دیوارهای شرقی و غربی فضای تقسیم جای گرفته‌اند. تیرهای چوبی مورب به نعل متصل شده و سر دیگرشان به تیرهای افقی بین طبقات وصل می‌شود. پوشش بنا نیز شامل خرپای چوبی چهارطرفه با پیش‌آمدگی لبه‌ی بام است که بر روی سازه‌ی افقی سقف طبقه‌ی دوم قرار گرفته است. سازه‌ی سردابه در دل زمین با تراشیدن خاک ساخته شده و تنها بخش‌هایی از آن با آجر اجرا شده است. پوشش سردابه شامل دو بخش است: قسمت پله‌ها که به صورت تاق آهنگ[15] با چفد تیزه‌دار[16] پوشیده شده و بخش انتهایی که فضای کوچک نگهداری مواد غذایی را می‌پوشاند، با تاقی کم‌خیز ساخته شده است. تقریباً نیمی از تاق‌آهنگ با آجر اجرا شده و با توجه به اولین رج آن، به نظر می‌رسد ضخامت تاق حدود یک نیمه‌آجر است. خیز تاق بسیار کم و شیوه‌ی چیدمان آن ضربی است. سازه‌ی بقایای بنای جنوبی شامل جرزهای باربر آجری است که بر روی کرسی‌چینی قرار دارند؛ در وضع موجود، پنج جرز اصلی و دو جرز فرعی با ضخامت کمتر بین جرزهای اول و دوم و دوم و سوم اصلی (از سمت غرب) مشاهده می‌شود. سازه‌ی بقایای بنای غربی که اکنون تنها جداره‌ی شمالی طبقه‌ی همکف آن باقی مانده، در جریان مداخلات مرمتی از آجرهای چهارگوش قدیمی به ابعاد ۴×۲۰×۲۰ و ۴×۱۸×۱۸ سانتی‌متر و به ضخامت دو آجر ساخته شده است. مصالح به‌کار رفته در بنا شامل آجر، خشت، چوب، سفال، موزاییک، ملات گچ و خاک، ملات کاهگل، ملات گچ و ملات ماسه‌سیمان است. مصالح اصلی در ساخت بنای فاطمی، آجر چهارگوش ایرانی بوده که در سه اندازه‌ی ۴×۱۸×۱۸، ۴×۱۹×۱۹ و ۴×۲۲×۲۲ سانتی‌متر استفاده شده است. استفاده از آجرهای چهارگوش در تمامی بخش‌های خانه مشهود است. آجرهای ۴×۱۸×۱۸ سانتی‌متر در دیوارها و جرزهای بنای شمالی (به جز جرزهای اتاق غربی در هر دو طبقه)، سکوها، کرسی‌چینی، راه‌پله، تاق سردابه و دیوار شرقی محوطه به‌کار رفته‌اند. جرزهای اتاق غربی (بهارخواب) از آجرهای ۴×۲۲×۲۲ و ۴×۱۸×۱۸ ساخته شده و جرزهای ضلع جنوبی خانه با آجرهای ۴×۱۹×۱۹ سانتی‌متر اجرا شده‌اند. بر اساس گمانه‌زنی‌های انجام شده در خارج از فنس فلزی محوطه، کف این بخش از خانه که اکنون جزئی از معبر است، پیش‌تر با آجرهای چهارگوش ۴×۱۸×۱۸ سانتی‌متر پوشانده شده بود. علاوه بر آجر، خشت نیز در بنای شمالی به‌کار رفته است؛ کاربرد خشت محدود به اتاق غربی (بهارخواب) در هر دو طبقه و جداره‌ی غربی است و در آن از خشت‌هایی با ابعاد ۴×۱۸×۱۸ و ۵×۲۳×۲۳ سانتی‌متر استفاده شده است. چوب به‌کار رفته در بنا به دو گروه تقسیم می‌شود: نخست در سازه‌ی بنا و دوم در عناصر معماری و تزئینی آن. عناصر چوبی در بنای فاطمی شامل کف، دست‌انداز پله، درها و پنجره‌ها، نعل‌درگاه‌ها، بالکن و اسکلت ستون‌های بالکن طبقه‌ی دوم است. در مرمت‌های پیشین که توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان گلستان انجام شده، اغلب سازه‌های چوبی بنا، مانند کف طبقه‌ی دوم، با چوب نراد تجدید شده‌اند. با این حال، چوب ستون‌های بالکن همچنان همان چوب‌های قدیمی باقی مانده‌اند که بر اثر واکنش‌های شیمیایی ناشی از اندود سیمانی پوشاننده، دچار خوردگی و پوسیدگی شدید شده‌اند. به نظر می‌رسد چوب به‌کار رفته در این بخش از سازه نامناسب بوده و تراش آن کاملاً نامنظم است. با توجه به رواج استفاده از چوب نراد روسی به‌عنوان چوب صنعتی در دوره‌ی پهلوی اول و دوم، اغلب درها و پنجره‌های بنای فاطمی از نراد روسی ساخته شده‌اند. نعل‌درگاه‌ها از چوب‌های متوسط جنگلی مانند نمدار و ممرز تأمین شده‌اند. بنای شمالی خانه‌ی فاطمی، از ابنیه‌ی دوره‌ی پهلوی اول گرگان، مجموعه‌ای از پنجره‌های متنوع این دوره را در خود جای داده و به‌نوعی به‌عنوان یک نمایشگاه زنده‌ی پنجره‌های پهلوی اول به‌شمار می‌آید. در این بنا یازده تیپ پنجره شناسایی شده که تفاوت آن‌ها بر اساس ارتفاع، عرض، شکل هندسی و نوع بازشو است. تنوع پنجره‌ها قابل توجه است و در مجموع می‌توان درهای خانه‌ی فاطمی را بر اساس فرم و ابعاد در هشت تیپ متفاوت دسته‌بندی کرد. درِ ورودی عرصه، که پیش‌تر ذکر شد، در وضعیت کنونی در سمت شرقی ضلع جنوبی و در بخش داخلی فنس قرار دارد. این در چوبی دو لنگه به عرض ۱٫۳۰ متر است و به دلیل آسیب‌های شدید، امکان عبور و مرور از آن وجود ندارد. هر لنگه‌ی در از سه تخته‌ی به‌هم پیوسته ساخته شده است. روی لنگه‌ی شرقی، قطعه‌ای فلزی به شکل بیضی نصب شده که بر آن عبارت «ح م فاطمی» حک شده است؛ این حروف معرف نام دو برادر، «حبیب» و «محمد» فاطمی هستند که در دوره‌ی پهلوی اول این بنا را از خانواده‌ی دیلمی خریداری کردند. 

تزيينات بناي فاطمي در وضعيت كنوني، از نظر نوع مصالح به كار رفته، به سه دسته گچ‌بري، سيمان‌بري و تزيينات چوبي قابل تقسيم است. تزيينات گچ‌بري نيز بر پايه محل اجراي آن، به دو گروه گچ‌بري‌هاي خارجي و گچ‌بري‌هاي داخلي تقسيم مي‌شود در سرستون ستون‌هاي آجريِ متصل به بنا در ضلع جنوبي، همچنين در سرستون ستون‌هاي چوبيِ بالكن و در كتيبه‌اي بر بالاي درِ بالكن، تزيينات گچ‌بري به چشم مي‌خورد. افزون بر اين، برخي عناصر گچ‌بري مانند تاقچه‌اي بيرون‌زده از سطح ديوار اتاق غربيِ بنا و گچ‌بري سقف دو اتاق كه در جريان مداخلات مرمتيِ اداره‌كل ميراث فرهنگي جدا شده‌اند، نيز از نمونه‌هاي گچ‌بري داخلي به شمار مي‌آيند. در كتيبه گچ‌بريِ بالاي درِ وروديِ بالكن، نقوشي برجسته با تركيبي از گل و بته و تصاويري از جانوراني چون اژدها ديده مي‌شود. اين نقوش از نمونه‌هاي رايج در بناهاي دوره پهلوي به شمار مي‌آيند كه با الهام و الگويابي از تزيينات معماريِ پيش از اسلام پديد آمده‌اند و به صورت قرينه نسبت به محوري مركزي در دو سوي كتيبه تكرار شده‌اند.

بر اساس تصاوير قديمي‌ترِ موجود از بنا، در برخي بخش‌هاي گچ‌بري آثار رنگ ديده مي‌شود كه نشان‌دهنده وجود لايه‌اي رنگي بر روي گچ‌بري در بخش‌هايي از بنا است. فرم‌ها و نقش‌هاي به‌كاررفته در سرستون‌هاي بالكن شباهتي به اشكال گياهي دارند؛ در واقع، اين نقوش گياهي يادآور سرستون‌هاي كورنتي[17] نيز هستند. نمونه‌اي مشابه از اين تزيينات در جداره خيابان امام خميني (پهلويِ سابق) نيز ديده مي‌شود. در تصاوير قديمي، شیارهاي تزييني سيمان‌بري به شكل دايره‌هاي متحدالمرکز در بخش پايينيِ اين ستون‌ها قابل مشاهده است. در وضع موجود، تنها دو گچ‌بري تزيينيِ سقف به صورت جدا شده از سقف باقي مانده و ساير نمونه‌ها از ميان رفته‌اند.سرستون‌هاي تزيينيِ نماي جنوبي شامل چهار عدد هستند: دو سرستون در بخش‌هاي شرقي و غربي كه داراي نقشي مشترك‌اند، و دو سرستون در دو سوي درِ ورودي كه نقشي مشابه يكديگر اما متفاوت از دو سرستونِ يادشده دارند. از ويژگي‌هاي تزيينات گچ‌بريِ اين سرستون‌ها مي‌توان به نقوش برجسته گياهي، همچون نقش برگ كنگر بر سطح زمينه، اشاره كرد كه در برخي بخش‌ها آثار ته‌رنگ نيز بر روي آن ديده مي‌شود. 

در ستونِ کنجِ غربی و ستون‌های نمای شمالی، در وضعیت موجود و همچنین در تصاویرِ پیش از مداخلات، اثری از سرستون دارای نقوش برجسته مشاهده نمی‌شود. تزییناتِ سیمان‌بری بر بدنه‌ی ستون‌های متصل به سازه قابل تشخیص است. با این حال، بر اساس تصاویر مربوط به پیش از مداخلاتِ اداره‌ی میراث فرهنگی، بر بدنه‌ی نمای جنوبی، سکوی بنا و بخشی از ازاره‌ی نمای شمالی، قاب‌بندی‌های تزیینیِ سیمانی وجود داشته است. این تزیینات در جریان مداخلاتِ مذکور به‌طور کامل حذف شده‌اند. در وضعیت کنونی، سطحِ بدنه به‌طور کامل با اندودی از سیمانِ درشت‌دانه و زبر، به‌منظورِ زیرسازی، پوشانده شده است. همچنین در تصاویرِ موجود، تزیینات برجسته‌ی سیمانی در پیرامون پنجره‌های بیضی‌شکل نمای جنوبی، شیارهای افقیِ تزیینی در لبه‌ی سکوی جنوبی بنا، و نواری تزیینی با نقش دندانه‌ای در زیرِ لبه‌ی پیش‌آمدگیِ پوششِ بنا قابل شناسایی است. این عناصر در وضعیت کنونی، در پی مداخلات اداره‌ی میراث فرهنگی، به‌طور کامل از میان رفته‌اند.

بدنه‌ی ستون‌های متصل به سازه دارای تزییناتی متشکل از شیارها و سطوح عمودیِ برجسته از سیمان خاکستری و نیز سطوح فرورفته از سیمان سفید است. با این حال، در وضعیت موجود، این تزیینات تنها در دو ستون واقع در دو سویِ ورودیِ طبقه‌ی دوم مشاهده می‌شود. تصاویرِ مربوط به پیش از مداخلات اداره‌ی میراث فرهنگی نشان می‌دهد که تزییناتِ مشابهی بر سایرِ ستون‌ها نیز وجود داشته است.

پایه‌ی ستون‌های متصل به سازه در طبقه‌ی دوم دارای طرحی شبیه گلِ هشت‌پر است که در یک کادر مشخص قرار گرفته و ترکیبی از نقش برجسته‌ی سیمانیِ سفید رنگ بر زمینه‌ی سیمانیِ خاکستری را نشان می‌دهد. همچنین، چهار حاشیه‌ی برجسته در چهار گوشه‌ی کادر مربع شکل دیده می‌شود. به این ترتیب، تزیینات پایه و بدنه‌ی ستون‌ها نمونه‌ای از سیمان‌بری دو رنگ محسوب می‌شود.

تزیینات چوبی بنا شامل خراطی‌های نرده‌های دست‌انداز پله‌ها و بالکن‌ها است. دست‌اندازها دارای مقطعی مربع شکل و سه بخش هستند؛ بخش‌های تحتانی و فوقانی به‌عنوان پایه‌های دست‌انداز محسوب می‌شوند و در هر یک از این بخش‌ها دو فرورفتگی وجود دارد. بخش میانی هم‌سطح با پایه‌ها است و بر روی هر بخش کنده‌کاری‌های ظریف خطی مشاهده می‌شود. این الگوی دست‌انداز در بسیاری از بالکن‌های واقع در بدنه‌ی خیابان امام خمینی نیز دیده می‌شود.