خانه رئیس شهید (خراسانی)
خانه رئیس شهید (خراسانی)
خانه رییس شهید بنایی تاریخی متعلق به دوره قاجار در شهر گرگان.
این اثر از خانه‌های تاریخی شاخص شهر گرگان به شمار می‌آید و در فهرست انتظار ثبت در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.
بنا در محله سرچشمه شهر گرگان، در بخش انتهایی سمت شرقی گذر اصلی سرچشمه و در میدان (مرکز محله) سرچشمه واقع شده است. خانه رییس شهید در حقیقت در کنج شمال شرقی گذر سرچشمه و در محل پیچ گذر از سرچشمه به سوی محله سبزه مشهد قرار دارد. در مجاورت شرقی بنا، دو خانه مسکونی متعلق به دوره قاجار قرار گرفته است که هر دو در اصل بخشی از مجموعه مسکونی وابسته به «رییس شهید» بوده اند. این مجموعه در دوره پهلوی میان ورثه وی تقسیم شده است. مختصات جغرافیایی بنا در طول جغرافیایی 37ً 25َ °54 و عرض 40ً 50َ °36، در ارتفاع 117 متر از سطح دریا واقع شده است.
پیشینه این بنا به دوره ناصرالدین شاه قاجار بازمی‌گردد. محمدرضا رییس العلماء، از علمای برجسته شهر استرآباد در دوره قاجار و دارنده منصب «رییس العلماء»، بانی ساخت و ساکن این بنا بوده است. بر اساس روایات شفاهی خاندان محمدرضا رییس العلماء و نیز متون سفرنامه‌هایی که نویسندگان آنها در همان دوره در شهر استرآباد ساکن بوده‌اند[1]، اطلاعاتی درباره نحوه ساخت و اهمیت این خانه در زندگی اجتماعی و فرهنگی آن زمان به دست آمده است. در دوره ناصرالدین شاه قاجار، فردی در منطقه ترکمن‌صحرا مدعی مهدویت شد و خود را امام زمان معرفی کرد. محمدرضا رییس العلماء، از علمای برجسته و صاحب منصب دینی در شهر استرآباد، در واکنش به این ادعا حکم جهاد صادر کرد و به همراه گروهی از مردم به مقابله با مدعی دروغین برخاست. او در جریان این نبرد به دست ترکمانان کشته شد و از آن پس به «رییس شهید» شهرت یافت. پیکر بی‌سر وی در مصلای گرگان به خاک سپرده شد.
در زمان ساخت، خانه در زمینی به‌مراتب وسیع‌تر از وضع کنونی قرار داشت و از چند ساختمان دوطبقه و یک‌طبقه تشکیل می‌شد. هر یک از فرزندان رییس شهید، که آنان نیز از شخصیت‌های سرشناس و صاحب‌منصبان شهر استرآباد در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی بودند، به همراه خانواده خود در بخشی از این مجموعه سکونت داشتند. در دوره پهلوی، این مجموعه تفکیک شد و بخشی از حیاط‌ها و ساختمان‌های آن به دیگران واگذار و فروخته شد. بنای مورد نظر پس از تقسیم مجموعه، در اختیار نوه دختری رییس شهید قرار گرفت و پس از وی به فرزندش «ولی‌اله خراسانی» و سپس به دختر او «علیه خراسانی» منتقل شد. در حال حاضر نیز مالکیت بنا در اختیار ایشان است. بر اساس روایت‌های شفاهی که نسل به نسل در میان اعضای خانواده منتقل شده، در این بخش از مجموعه مسکونی رییس شهید، کتابخانه و اتاق کار وی قرار داشته است و مراجعان دولتی و خصوصی برای دیدار و گفتگو با او به این محل رفت‌وآمد می‌کرده‌اند.
خانه «رییس شهید» (خراسانی) با زیربنای حدود ۲۴۶ متر مربع در زمینی به مساحت تقریبی ۳۵۰ متر مربع بنا شده است. زمین بنا دارای فرمی تقریباً مستطیل‌شکل با کشیدگی در راستای شمالی – جنوبی است. در مرکز آن حیاطی قرار دارد و سه ساختمان در اطراف حیاط ساخته شده‌اند؛ ساختمان اصلی در سمت شمال، بنایی در سمت غرب و ساختمانی دیگر در بخش جنوبی قرار گرفته است. ساختمان شمالی بنا متعلق به دوره قاجار و بخشی از آن دو طبقه است. در بخش شمالی این ساختمان، حیاطی کوچک قرار دارد. ساختمان غربی، که دیوار بیرونی مجموعه را تشکیل می‌دهد، در دهه ۱۳۴۰ش، بر روی بقایای بنای قاجاری پیشین ساخته شد؛ بنایی که در زمان حیات رییس شهید به عنوان کتابخانه و دفتر کار او مورد استفاده قرار می‌گرفت. برای این ساختمان در سال ۱۳۴۳ش، مجوز کاربری تجاری صادر شد. ساختمان جنوبی نیز هم‌زمان با ساختمان غربی احداث شد و کارکرد خدماتی، از جمله مطبخ، داشته است. این بنا دارای دو ورودی از سمت‌های غرب و شمال‌شرقی است. ورودی شمال‌شرقی که در بن‌بست همسایگی قرار دارد، ورودی اصلی و اصیل بنا به شمار می‌آید. ورودی دیگر، در گذر اصلی محله سرچشمه و در بخش شرقی میدان سرچشمه واقع است. این ورودی در دوره‌های متأخرتر به بنا افزوده شده و در دو دهه اخیر به‌عنوان ورودی مناسب برای ورود و خروج خودرو مورد استفاده قرار گرفته است.
ساختمان شمالی قدیمی‌ترین بخش مجموعه است و از سه اتاق در طبقه همکف و یک اتاق در طبقه بالا، در بالای اتاق مرکزی، تشکیل شده است. پوشش سقف بنا به‌صورت یکپارچه اجرا شده و به همین سبب، ارتفاع سقف دو اتاق شرقی و غربی بیش از اتاق میانی است.
نمای کلی ساختمان در دوره پهلوی دستخوش تغییرات اساسی شد و جز شیرسرها، هیچ‌یک از عناصر و فرم‌های معماری قاجاری در آن باقی نمانده است. در این دوره، تمامی سطوح بدنه بنا با اندود سیمانی پوشانده شد و درهای اتاق‌های سه‌دری به یک در و پنجره بزرگ با فرم متداول در دوره پهلوی تبدیل گردید. فضای طبقه بالا که در بخش مرکزی ساختمان قرار دارد، در حالت اصیل ایوان بوده است که در گذر زمان با پنجره‌هایی در دو سوی شمالی و جنوبی بسته شده است. در نمای شمالی بنا، تلاری چوبی در بخش مرکزی و در مقابل ایوان وجود داشته که دسترسی به ایوان را فراهم می‌کرده است. در وضعیت کنونی، راه‌پله چوبی قدیمی این بخش برداشته و به راه‌پله فلزی جایگزین شده است. در بخش جنوبی بنا، راه‌پله‌ای فلزی به‌عنوان الحاقی برای دسترسی به طبقه بالا (ایوان) ساخته شده که در مقابل اتاق شرقی قرار دارد. ورودی اتاق‌ها از طریق سکویی در دو سوی شمال و جنوب بنا انجام می‌شود و دسترسی به این سکوها از راه پله‌هایی در بخش غربی امکان‌پذیر است. بر اثر کف‌سازی‌های متعدد انجام‌شده در دوره پهلوی و سال‌های پس از آن، ارتفاع سکو و به‌تبع آن کف بنا نسبت به سطح حیاط کاهش یافته و در وضعیت کنونی، دسترسی به سکو تنها با یک یا دو پله انجام می‌شود.
با توجه به اینکه بانی این بنا از علمای برجسته و صاحب‌منصبان دینی دوره قاجار در شهر استرآباد بوده و پس از او نیز فرزندان و نوادگانش از شخصیت‌های شناخته‌شده و صاحب‌منصبان این شهر به شمار می‌رفته‌اند که در این خانه زندگی کرده‌اند، این بنا از نظر تاریخی دارای ارزش و اهمیت فراوان است. سبک معماری بنا، به‌ویژه ایوان واقع در بخش مرکزی بر فراز اتاق میانی، از ویژگی‌های شاخص و قابل توجه آن به شمار می‌آید. تزئینات گچ‌بری سقف اتاق‌های ساختمان شمالی نیز از دیگر عناصر ارزشمند این بنا است. علاوه بر این، در دهه نخست ماه محرم، هر روز در این خانه مراسم عزاداری برگزار می‌شود و در روز نهم محرم (تاسوعا)، آیین «پامبنری» که در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است، در این مکان برپا می‌شود.[2]
منابع:
- مکنزی، چارلز فرانسیس. (1359). سفرنامه شمال (ترجمه منصوره اتحادیه، چاپ اول). تهران: نشر گستره.
- میرحسینی، محدثه‌سادات. (1402). گزارش ثبتی خانه خراسانی ]گزارش[. اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان.