خانه رئیس شهید (شهیدی)
خانه رئیس شهید (شهیدی)
خانه رییس شهید بنایی تاریخی متعلق به دوره قاجار در شهر گرگان.
خانه رئیس شهید یکی از خانه‌های تاریخی شهر گرگان است که به دوره قاجار تعلق دارد و در فهرست انتظار برای ثبت آثار ملی ایران قرار دارد.
این بنا در محله سرچشمه، از زیرمحلات محله سبزه‌مشهد واقع شده است. ساختمان در گذر سمت جنوبی مصلی، که به محله سبزه‌مشهد منتهی می‌شود، در انتهای یک بن‌بست همسایگی در سمت جنوب قرار دارد. در مجاورت بنا، دو خانه مسکونی دیگر قرار گرفته‌اند که هر دو متعلق به دوره قاجار هستند و در واقع بخش‌هایی از مجموعه مسکونی رئیس شهید محسوب می‌شدند؛ این مجموعه در دوره پهلوی میان ورثه تقسیم شده است. مختصات جغرافیایی بنا شامل طول 38ً 25َ °54 و عرض 40ً 50َ °36 و ارتفاع ۱۱۶ متر از سطح دریا است.
پیشینه خانه رئیس شهید به دوره ناصرالدین شاه قاجار بازمی‌گردد. این بنا توسط محمدرضا رئیس‌العلما، یکی از علمای برجسته شهر استرآباد در دوره قاجار و صاحب منصب «رئیس‌العلما»، ساخته شده و وی ساکن اصلی آن بوده است.
طبق روایات شفاهی خانواده محمدرضا رئیس‌العلما و متون سفرنامه‌هایی که نویسندگان آن‌ها همزمان در استرآباد ساکن بوده‌اند[1]، در دوره ناصرالدین شاه، فردی در ترکمن صحرا ادعای مهدویت کرده و خود را امام زمان معرفی می‌کند. محمدرضا رئیس‌العلما حکم جهاد صادر کرده و با گروهی به مقابله با این «امام زمان دروغین» می‌رود. در جریان این نبرد، وی به دست ترکمانان به شهادت می‌رسد و از آن زمان به عنوان رئیس شهید شناخته شد. پیکر بی‌سر وی در مصلی به خاک سپرده شده است.
در زمان ساخت، خانه رئیس شهید در زمینی بسیار وسیع‌تر از وضعیت کنونی قرار داشته و شامل چندین ساختمان دو طبقه و یک طبقه بوده است. هر یک از فرزندان رئیس شهید، که خود از مشاهیر و صاحب‌منصبان شهر استرآباد در اواخر دوره قاجار و پهلوی به شمار می‌رفته‌اند، به همراه خانواده‌هایشان در بخشی از این مجموعه زندگی می‌کردند.
در دوره پهلوی، مجموعه دستخوش تفکیک مالکیت شد و بخشی از حیاط‌ها و ساختمان‌ها به دیگران واگذار یا فروخته شد. بنای اصلی در اختیار حاج آقا محمود شهیدی، نوه رئیس شهید، قرار گرفت و پس از وی، به فرزندان او منتقل شد.
خانه رئیس شهید در وضعیت کنونی دارای زیربنای ۱۴۶٫۵۰ مترمربع و قرار گرفته در زمینی به مساحت ۴۵۰ مترمربع است. فرم زمین مستطیلی بوده و با کشیدگی در جهت شرقی-غربی طراحی شده است. مجموعه شامل یک حیاط مرکزی و دو ساختمان یک‌طبقه است؛ یکی در سمت شرق و دیگری در سمت غرب زمین قرار دارد.
ساختمان شرقی، بازمانده‌ای از دوره قاجار است، در حالی که ساختمان غربی با مساحت کم، در دهه ۱۳۷۰ بر بقایای یک بنای قدیمی و مخروبه قاجاری ساخته شده است.
این خانه در حال حاضر دارای زیربنای ۱۴۶/۵۰ مترمربع و زمینی به مساحت ۴۵۰ مترمربع است. زمین بنا به شکل مستطیل و با کشیدگی در راستای شرقی ـ غربی قرار دارد. ترکیب کلی آن شامل یک حیاط مرکزی و دو ساختمان یک‌طبقه است؛ یکی در بخش شرقی و دیگری در بخش غربی زمین. بنای شرقی از دوره قاجار برجای مانده، در حالی‌که بنای غربی با مساحت اندک، در دهه ۱۳۷۰ خورشیدی بر بقایای ساختمانی قاجاری که پیش‌تر تخریب شده بود، احداث گردیده است. بنای تاریخی با کشیدگی در جهت شمالی–جنوبی ساخته شده و شامل سه اتاق با الگوی سه‌دری است. در این میان، اتاق میانی از نظر شکل و جزئیات درها با دو اتاق جانبی تفاوت دارد.
اتاق میانی در گذشته به‌صورت ایوانی باز و بدون در بوده و در اواخر دوره قاجار به فرم سه‌دری تغییر یافته است. دو اتاق شمالی و جنوبی در نمای خود دارای سه در چوبی تخت و سه پنجره مشبک با گره‌چینی تخت در بالای درها هستند، در حالی که اتاق میانی دارای سه در با تزئینات خورشیدی در قسمت فوقانی است.
اتاق جنوبی نسبت به دو اتاق دیگر دارای طول بیشتری است و در ضلع غربی آن دری تعبیه شده که دسترسی به بخش جنوبی حیاط را فراهم می‌سازد.
راه ورود به اتاق‌ها از طریق سکویی در ضلع غربی بنا انجام می‌گیرد و دسترسی به این سکو نیز با استفاده از پله‌هایی در دو سمت جنوبی و شمالی آن ممکن است. در زیر سکو، زغال‌دان‌هایی با فرم ازگ (تاقی/قوسی) تعبیه شده است و در بخش مرکزی سکو، تقریباً در زیر اتاق میانی، سردابه‌ای قرار دارد. ساختمان الحاقی شامل یک آشپزخانه است که بر بقایای بنای قدیمی احداث شده و نیز یک واحد سرویس بهداشتی را در بر می‌گیرد. در نزدیکی بنای شرقی، حوضی مستطیل‌شکل قرار دارد و آبراهه‌ای از سمت جنوب به شمال، میان ساختمان و حوض امتداد یافته است.
سازه‌ی بنای شرقی ترکیبی از خشت و آجر است. نمای آن با آجر و بندکشی اجرا شده و پوشش بنا از نوع خرپای چوبی با پوشش سفال است. سازه‌ی خرپا در دو اتاق شمالی و مرکزی به‌صورت تک‌شیب و در اتاق جنوبی به‌شکل دوشیب اجرا شده است. دیوارهای داخلی با اندود گچ پوشیده شده و هر اتاق دارای تاقچه‌هایی تخت یا ازگ، و در بخش فوقانی آن‌ها سرتاق یا رف است. سازه‌ی بنای شرقی ترکیبی از خشت و آجر است. نمای آن با آجر و بندکشی اجرا شده و پوشش بنا از نوع خرپای چوبی با پوشش سفال است. سازه‌ی خرپا در دو اتاق شمالی و مرکزی به‌صورت تک‌شیب و در اتاق جنوبی به‌شکل دوشیب اجرا شده است. دیوارهای داخلی با اندود گچ پوشیده شده و هر اتاق دارای تاقچه‌هایی تخت یا ازگ، و در بخش فوقانی آن‌ها سرتاق یا رف است.
با توجه به اینکه بانی بنا از علمای برجسته و صاحب‌منصبان دینی دوره‌ی قاجار در شهر استرآباد بوده و پس از وی نیز فرزندان و نوادگانش از چهره‌های شناخته‌شده و صاحب‌منصبان این شهر به‌شمار می‌رفته‌اند که در این بنا زندگی کرده‌اند، این اثر از نظر تاریخی دارای ارزش فراوان است. سبک معماری بنا، به‌ویژه نمای منحصر به‌فرد آن که ترکیبی از دو سبک و فرم درها و نمای بناهای دوره‌ی قاجار در شهر استرآباد است، و همچنین فرم متفاوت برخی تاقچه‌ها در اتاق‌های شمالی و میانی، از نظر تاریخی و معماری بسیار جالب توجه و ارزشمند است. وجود سردابه‌ای در زیر ایوان (اتاق میانی)، همراه با حوض آب و مسیر انتقال آب از قنات سرچشمه به آن، بر ارزش‌های معماری بنا می‌افزاید.[2]
این بنا تا سال ۱۳۹۷ محل سکونت نوادگان «رئیس شهید» و خاندان شهیدی بوده و از آن سال تاکنون به‌عنوان دفتر کاری گروهی از حفاظت‌گران بناهای تاریخی، معماران و پژوهشگران منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
[1] مکنزی، 1359، ص180.
[2] میرحسینی، 1402.
منابع:
- مکنزی، چارلز فرانسیس. (1359). سفرنامه شمال: گزارش چارلز فرانسیس مکنزی، اولین کنسول انگلیس در رشت از سفر به مازندران و استرآباد (ترجمه منصوره اتحادیه). تهران: نشر گستره.
- میرحسینی، محدثه‌سادات. (1402). گزارش ثبتی خانه رئیس شهیدی ]شهیدی[. اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان.