خانه هروی
خانه هروی
خانه‌ای تاریخی از دوره قاجار در گرگان.
خانه هروی یکی از خانه‌های تاریخی شهر گرگان است که متعلق به دوره قاجار می‌باشد و در فهرست انتظار برای ثبت آثار ملی ایران قرار دارد.
خانه هروی در محله سرپیر، یکی از زیرمحلات محله سبزه‌مشهد در شهر گرگان واقع شده است. این بنا در سمت جنوبی گذر قاپی جعفرقلیخانی قرار دارد و مختصات جغرافیایی آن شامل طول 44ً 25َ °54 و عرض 49ً 50َ °36 و ارتفاع ۱۱۳ متر از سطح دریا است.
این خانه توسط هادی خان سررشته‌دار، یکی از صاحب‌منصبان برجسته شهر استرآباد در اواخر دوره قاجار، ساخته شده و وی ساکن اصلی آن بوده است. در زمان احداث، زمین این بنا بسیار وسیع‌تر از وضعیت کنونی بوده و شامل چندین ساختمان یک و دو طبقه و باغچه‌های نسبتاً بزرگ می‌شده است. هر یک از پسران هادی خان، که خود نیز از مشاهیر و صاحب‌منصبان شهر استرآباد در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی به شمار می‌رفته‌اند، به همراه خانواده‌هایشان در بخشی از این مجموعه سکونت داشته‌اند.
در دوره پهلوی دوم، تغییرات معماری قابل‌توجهی در خانه هروی رخ داد. در بخش‌هایی از حیاط و باغچه‌های مجموعه، ساختمان‌های جدیدی احداث شد. از جمله، در سمت شرقی مجموعه فعلی، عبدالرحیم هروی در سال ۱۳۲۲ش یک ساختمان دو طبقه بر جای باغچه ساخت. همچنین، غلامعلی هروی در بنای شمالی (مرکزی) مجموعه، تغییراتی در ساختار و جزئیات بنای قاجاری اعمال کرد. در سمت غربی مجموعه، متعلق به نصرت هروی، بنایی در جنوب زمین احداث شد. این تحولات منجر شد که تقریباً تمام بخش‌های قاجاری بنا با الگوهای معماری دوره پهلوی جایگزین شده و تغییراتی چشمگیر پیدا کنند، هرچند انسجام کلی مجموعه و ساختار سلسله‌مراتبی آن همچنان حفظ شد. در دهه ۱۳۸۰ نیز تغییراتی در ساختار کالبدی خانه هروی رخ داد. بخشی از بنای قدیمی در شرق مجموعه تخریب و به‌جای آن یک ساختمان آپارتمانی احداث شد. در وضعیت کنونی، مجموعه مسکونی هروی شامل سه بخش در مرکز و شرق است که در تملک زهرا صلبی قرار دارد، و دو بخش دیگر در غرب و جنوب مجموعه در مالکیت محمود ذهبی است.[1]
خانه هروی، شامل سه بخش از مجموعه مسکونی هروی است که در گذشته میان چند مالک تقسیم شده بود و در وضعیت کنونی توسط زهرا صلبی تجمیع شده است. این بنا با زیربنای تقریبی ۲۶۲ مترمربع در زمینی به مساحت ۶۴۴٫۵۰ مترمربع قرار دارد. فرم زمین در وضع موجود به شکل L است و شامل سه حیاط و پنج ساختمان می‌باشد.
دو ساختمان در بخش شمالی و یک ساختمان در شرق مجموعه قرار گرفته‌اند که یک بَر آن‌ها به کوچه لاله ۱۶ محدود می‌شود. در بخش جنوبی نیز بنایی وجود دارد که از دو سمت شمال و جنوب با حیاط احاطه شده و بخشی از آن در زمین ملک مجاور، متعلق به محمود ذهبی، واقع است. افزون بر این، در دهه ۱۳۸۰ یک ساختمان خدماتی در غرب حیاط شرقی احداث شده که عملاً حیاط شمالی مجموعه را به دو بخش مجزا تقسیم کرده است.
دو ساختمان شمالی و ساختمان جنوبی مجموعه خانه هروی متعلق به دوره قاجار هستند که هر سه در دوره پهلوی دچار تغییرات در سبک و جزئیات معماری شده‌اند. ساختمان شرقی مجموعه در سال ۱۳۲۲ش احداث گردیده است.
ساختمان شمالی در بخش غربی مجموعه، که به خانه غلامعلی هروی شهرت دارد، بنایی یک‌طبقه است و از یک ایوان مرکزی با دو اتاق سه‌دری در طرفین آن تشکیل می‌شود. اتاق سه‌دری واقع در بخش غربی دارای فضایی موسوم به شاه‌نشین است که بر فراز دالان ورودی مجموعه قرار دارد. در زیر ایوان، سردابه‌ای تعبیه شده و سکوی آجری بنا نیز دارای دو زغال‌دان است که نشان‌دهنده کارکردهای اقلیمی و عملکردی معماری بومی منطقه در فصول مختلف سال است.
دیگر بنای بخش شمالی مجموعه، در اصل بنایی خدماتی متعلق به دوره قاجار بوده است که به‌صورت دو طبقه احداث شده است. طبقه همکف این بنا به‌عنوان مطبخ (آشپزخانه) و طبقه اول آن به‌عنوان آویج‌خانه[2] مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ فضایی که در معماری سنتی گرگان محل نگهداری و آماده‌سازی لوازم و مایحتاج مطبخ و سفره بوده است. این بنا در دوره پهلوی نیز با حفظ کاربری اصلی خود مورد استفاده قرار داشته است.
بنای شرقی مجموعه، دو طبقه و متشکل از دو اتاق در طبقه همکف و دو اتاق در طبقه اول است. در دو دهه اخیر، یک آشپزخانه الحاقی در روی سکو در طبقه همکف و آشپزخانه دیگری بر روی تلار در طبقه اول به آن افزوده شده است.
ساختمان جنوبی شامل دو بخش اصلی است: بخش شرقی آن یک‌طبقه بوده و از یک اتاق سه‌دری، صندوق‌خانه و دالان تشکیل می‌شود؛ بخش غربی بنا دو‌طبقه است و شامل یک اتاق در طبقه همکف و یک اتاق در طبقه اول می‌باشد.
ساختمان بخش جنوبی مجموعه، به‌طور کامل واجد ویژگی‌های معماری دوره پهلوی است. به جز ابعاد و تناسبات کلی پلان، تمامی نماها و عناصر معماری آن دستخوش تغییر شده و با الگوهای متداول معماری این دوره بازسازی یا جایگزین گردیده‌اند.
علاوه بر ورودی غربی که از طریق دالان به حیاط مرکزی راه دارد، ورودی دیگری در بخش شمال‌شرقی مجموعه و در حیاط شرقی، کنار بنای دو‌طبقه شرقی قرار گرفته است. بر بالای این ورودی، پلاک فلزی‌ای با نام «عبدالرحیم هروی» نصب شده است. همچنین، در بخش جنوبی مجموعه، ورودی سومی از کوچه بن‌بست جنوبی امکان دسترسی مستقیم به حیاط جنوبی را فراهم می‌کند.
بنای شرقی آجری و پوشش سقف آن سفال‌پوش است. بنای جنوبی خشتی بوده و سقف آن نیز با سفال پوشیده شده است. بنای شمالی خدماتی نیز خشتی است و پوشش آن سفال‌پوش می‌باشد.
بنای شمالی در حیاط غربی که پیش‌تر سازه‌ای خشتی داشته، به دلیل تغییرات گسترده در دوره پهلوی تا حد زیادی تخریب شده بود و در سال گذشته توسط مالک با آجر بازسازی شد. همچنین، در زیر پیش‌آمدگی بام بنای دو طبقه جنوبی، تزئینات نقاشی قابل مشاهده است.[3]
ساختمان شمالی و بخشی از حیاط مجموعه طی سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ توسط مالک و با نظارت پایگاه شهر تاریخی استرآباد مرمت شده‌اند. در وضعیت کنونی، این بخش از مجموعه دارای کاربری کافه‌گالری می‌باشد.
[1] میرحسینی، 1401.
[2] در گرگان به آن هویج‌خانه گفته می‌شود، تغییر یافته واژه «حوایجخانه» است: محل نگهداری لوازم آشپزخانه و مایحتاج مطبخ و مخلفات سفره مثل ترشی و دوغ و غیره و محل آماده‌سازی مایحتاج سفره. (فرشته‌نژاد، ۱۳۸۹، ج. ۱).
[3] میرحسینی، 1402
منابع:
- فرشته‌نژاد، سیدمرتضی. (1389). فرهنگ معماری و مرمت معماری (جلد 1). تهران: انتشارات ارکان.
- میرحسینی، محدثه‌سادات. (1401). طرح مطالعات، مستندسازی، مرمت و احیای خانه هروی ]گزارش پروژه[. کارفرما: زهرا صلبی.
- میرحسینی، محدثه‌سادات. (1402). گزارش ثبتی خانه هروی ]گزارش[. اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان.