رودخانه زرین‌گل
رودخانه زرين‌گُل / Zaringol River
زرین‌گل یا سرخ‌محله یکی از شاخه‌های مهم رودخانه گرگانرود در شهرستان علی‌آباد است. این رودخانه از پیوستن رودخانه‌های نردبان افراتخته و دره‌آلوچال در فاصله حدود ۲۵ کیلومتری جنوب‌شرقی علی‌آباد، در روستای شیرین‌آباد، شکل می‌گیرد. سرچشمه هر دو رودخانه از کوه‌های البرز شرقی است و پس از تلاقی، رودخانه زرین‌گل جریان خود را ادامه می‌دهد. رودخانه سپس در جهت شمال‌غربی جریان می‌یابد و از روستاهای زرین‌گل و کردآباد عبور می‌کند. در این محدوده، رودخانه از کوهستان خارج شده و وارد اراضی شهرستان علی‌آباد می‌شود. رودخانه زرین‌گل پیش از رسیدن به دشت، شاخه‌های کوچکی از دره‌های اطراف را دریافت می‌کند. در شرق علی‌آباد، این رودخانه به سه شاخه تقسیم می‌شود و پس از آبیاری دشت‌های شمالی علی‌آباد، در نزدیکی روستای باغه‌یلمه‌سالیان دوباره به هم می‌پیوندند.
رودخانه شیرآباد که از شهر خان‌ببین می‌گذرد، در شرق زرين‌گل در وسط و رودخانه کبودوال در غرب این سه شاخه قرار دارد. این رودخانه پس از ادغام، در جنوب روستای حبیب‌ایشان وارد رودخانه گرگانرود می‌شود. طول آن ۷۵ کیلومتر و وسعت حوضه آبریزش ۷۵۰ کیلومتر مربع است.[1] در مسیر خود، رودخانه شیرآباد شاخه‌های رود بارچینو، جادره، خاک‌پیرزن، قَره‌چای، نردبان[2]، پیرآلا[3]، سرچال[4]، پون‌آرام[5] دل‌آرام[6]، آب سرقلم[7] و آب نمداری را دریافت می‌کند.
رودخانه زرين‌گل در بخش کوهستانی با شیب تند و فرسایش شدید خود اغلب بسترهای عمیق ایجاد کرده است. به همین دلیل، برداشت مصالح رودخانه‌ای و احداث سنگ‌شکن در این قسمت دشوار است.[8]. در دو طرف دره، دیواره‌های آبرفت‌های دانه‌ریز با مقدار ماسه بسیار کم تا دوراهی روستای چینو (۳ کیلومتری جنوب روستای زرين‌گل) گسترش یافته‌اند. سنگ‌های دوطرفه دره در منطقه کوهستانی شدیداً هوازده شده‌اند و جهت شیب آنها به سمت شمال است که این امر کمک شایانی به ذخیره سفره‌های آب زیرزمینی می‌کند. پوشش جنگلی نیز ریزش سنگ‌ها به داخل رودخانه را کاهش می‌دهد.[9]
کیفیت آب زیرزمینی در بخش جنوبی منطقه نسبتاً مناسب است و تعداد چاه‌های مورد استفاده در این بخش بسیار زیاد است. سطح آب زیرزمینی در این منطقه بسته به ارتفاع متفاوت است؛ به طوری که در کوهپایه‌ها در عمق ۳۰ تا ۴۰ متری قرار داشته و کیفیت آب در این نقاط مناسب است، در حالی که در مناطق مسطح سطح آب زیرزمینی بالاتر است و کیفیت آب در آنجا نامناسب است.[10] در این منطقه دو ذخیره‌گاه جنگلی مهم قرار دارند: ذخیره‌گاه جنگلی زربین و ذخیره‌گاه جنگلی سرخ‌دار.[11].
میانگین دبی سالانه رودخانه زرين‌گل ۱۹٫۲ مترمکعب بر ثانیه است، که بیشترین آن در فروردین با دبی متوسط ۳۴٫۶ مترمکعب بر ثانیه و کمترین آن در آبان با دبی متوسط ۰٫۹۹ مترمکعب بر ثانیه ثبت شده است.[12] میانگین دبی ماهانه این رودخانه برابر با ۰٫۵۴ مترمکعب بر ثانیه است، به طوری که ماه اردیبهشت با دبی متوسط ۱٫۱۳۰ مترمکعب بر ثانیه بیشترین و ماه آذر با دبی متوسط ۰٫۳۱ مترمکعب بر ثانیه کمترین را شامل می‌شود. میانگین دبی فصلی رودخانه زرين‌گل در جدول زیر آمده است:[13]
جدول 1- میانگین دبی فصلی رودخانه زرین‌گل
|
فصل |
میانگین دبی فصلی (مترمکعب بر ثانیه) |
|
پاییز |
64/8 |
|
زمستان |
317/15 |
|
بهار |
265/39 |
|
تابستان |
742/11 |
آبدهی سالانه رودخانه زرين‌گل حدود ۸۵ میلیون مترمکعب و حداکثر آبدهی لحظه‌ای آن ۳۷٫۵ مترمکعب بر ثانیه اندازه‌گیری شده است.[14]تغذیه اصلی سد کبودوال از این رودخانه تأمین می‌شود.[15] همچنین میزان رسوب (بار معلق) ماهانه و سالانه رودخانه زرين‌گل در جدول زیر آورده شده است. لازم به ذکر است که میزان بار بستر در طول سال ۷٫۷۷۲ هزار تن بوده و بر اساس این برآورد، حجم رسوب سالانه رودخانه زرين‌گل حدود ۴۶٬۰۰۰ مترمکعب تخمین زده شده است.[16]
جدول 2- میزان رسوب (بارمعلق) ماهانه و سالانه زرین‌گل
|
فصل |
حجم فصلی متوسط رسوب رودخانه زرین‌گل (هزار تن) |
|
پاییز |
613/0 |
|
زمستان |
806/5 |
|
بهار |
332/31 |
|
تابستان |
109/1 |
|
جمع کل (بار معلق) |
859/38 |
سرشاخه‌های زرين‌گل:
رودخانه كبودوال
رودخانه كبودوال (قوش‌كُرپي) در شمال شهرستان علی‌آباد جریان دارد و از کوه قلعه‌موران، در فاصله ۱۵ کیلومتری شرق علی‌آباد، سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه از روستاهای سنگسان، کوچک، نظرسِید، کوچک‌خرطوم و ایمِرمُلاساری عبور کرده و در نزدیکی باغه‌یُلمه‌سالیان با رودخانه زرين‌گل ادغام می‌شود و نهایتاً در جنوب روستای حبیب‌ایشان به رودخانه گرگانرود می‌ریزد. نام دیگر این رودخانه قره‌سو (سیاه‌جوب) است و در مسیر خود شاخه‌های رودخانه چاله‌پُل (شیرآباد) و قَرَچِه‌وال را دریافت می‌کند. طول آن ۵۷ کیلومتر است.[17]
رودخانه قرچه‌وال
رودخانه قرچه‌وال در فاصله ۵ کیلومتری شمال شرق مرکز شهرستان علی‌آباد جریان دارد. این رودخانه از روستاهای حاجی‌کلاته، بدراق‌اناگِلدی و بدراق‌مُلا عبور کرده و در نهایت به رودخانه زرين‌گل می‌ریزد. طول آن ۳۰ کیلومتر است.[18] آبشار معروف کبودوال نیز در این سرشاخه قرار دارد.
رودخانه شيرآباد
رودخانه شیرآباد از شاخه‌های رودخانه زرين‌گل است و از دامنه‌های کوه خاکسا، واقع در ۱۹ کیلومتری شمال شرقی علی‌آباد، سرچشمه می‌گیرد. آب این رودخانه از غار شیرآباد خارج می‌شود و در مسیر خود از چندین آبشار عبور می‌کند. روستاهای شیرآباد و سفیدچشمه را تأمین آب می‌کند و پس از خروج از منطقه کوهستانی وارد دشت می‌گردد. سپس از اراضی روستاهای نی‌تپه، آبه، پلنگ و ایمِر عبور کرده و در نهایت با رودخانه زرين‌گل تلاقی می‌کند. این رودخانه به نام‌های چاله‌پُل، چاه‌علی و قَرَسو نیز شناخته می‌شود. طول آن ۵۰ کیلومتر و وسعت حوضه آبریز آن ۱۲۰ کیلومتر مربع است. رودخانه شیرآباد شاخه‌هایی را از دامنه کوه چخماقی دریافت می‌کند.[19]آبشار معروف شیرآباد با ارتفاع ۲۰ متر در سرچشمه‌های این رودخانه قرار دارد و مطالعات اولیه برای امکان احداث سد بر روی آن در حال انجام است.[20] کیفیت آب رودخانه در بالادست خوب، اما در پایین‌دست گل‌آلود گزارش شده است.[21] پس از عبور یک کیلومتر از آبشار شیرآباد، جریان آب کم‌کم کاهش می‌یابد و در حدود ۲۰۰ متر جلوتر به صورت دو چشمه کنار یکدیگر دوباره وارد رودخانه می‌شود.[22]
رودخانه نردبان
رودخانه نردبان از دامنه‌های کوه‌های نَکیانو (ارتفاع ۲۹۰۱ متر) واقع در ۲۲ کیلومتری جنوب شرقی علی‌آباد و کوه‌های سُرخان (ارتفاع ۲۳۰۶ متر) و میلان (ارتفاع ۲۲۸۷ متر) واقع در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر علی‌آباد سرچشمه می‌گیرد.[23] شاخه‌های اولیه رودخانه در جهت شمال جریان یافته و به یکدیگر می‌پیوندند تا رودخانه نردبان را تشکیل دهند. طول این رودخانه ۱۰ کیلومتر و حوضه آبریز آن کوهستانی و پوشیده از جنگل است.[24]
رودخانه اَفراتَخته
رودخانه اَفراتخته از دامنه‌های شرقی کوه زَرجو (ارتفاع ۲۳۵۰ متر) واقع در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی علی‌آباد سرچشمه می‌گیرد و در جهت شمال شرقی جریان می‌یابد. این رودخانه از روستای اَفراتخته عبور کرده و در فاصله ۳ کیلومتری شرق آن به رودخانه نردبان می‌ریزد.[25] طول آن ۱۱ کیلومتر است.[26]
رودخانه دَرِه‌آلوچال
رودخانه دَرِه‌آلوچال از دامنه‌های شمالی کوه سُرخان (با ارتفاع ۲۳۰۶ متر) واقع در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی علی‌آباد سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه از میان دره عمیق آلوچال در جهت شمال‌غربی جریان یافته و در انتهای مسیر، در روستای شیرین‌آباد با رودخانه زرين‌گل تلاقی می‌کند. طول آن ۹ کیلومتر است و جریان آب آن دائمی است، هرچند میزان دبی آن پایین گزارش شده است.[27]
رودخانه چینو
رودخانه چینو از دامنه‌های جنوبی کوه هارون (با ارتفاع ۱۷۵۰ متر) در ۸ کیلومتری جنوب علی‌آباد سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه در جهت شرق از میان دره‌ای عمیق جریان یافته، از روستای چینو عبور می‌کند و در فاصله ۳ کیلومتری شرق آن به رودخانه زرين‌گل می‌پیوندد. طول رودخانه چینو ۱۰ کیلومتر است.[28]
رودخانه پیرآلا
رودخانه پیرآلا از کوه زَرجو سرچشمه می‌گیرد و در جهت شمال‌شرقی جریان دارد. این رودخانه پس از عبور از روستای پیرآلا، دامنه‌های کوه جوزچال را طی کرده و به رودخانه زرين‌گل می‌پیوندد. طول آن ۱۰ کیلومتر است و بستر و حوضه آبریز آن کوهستانی و پوشیده از درختان جنگلی است.[29] رودخانه پیرآلا یکی از شاخه‌های کوچک و کم‌آب رودخانه زرين‌گل به شمار می‌رود.
رودخانه جادَره (سُرمه‌رود)
رودخانه جادَره، که با نام سُرمه‌رود نیز شناخته می‌شود، از دامنه‌های غربی کوه قلعه‌موران در ۱۵ کیلومتری شرق علی‌آباد سرچشمه می‌گیرد. شاخه‌های اولیه آن پس از به‌هم پیوستن، در جهت غرب جریان یافته و با عبور از دره‌ای عمیق، در غرب روستای زرين‌گل به رودخانه زرين‌گل می‌پیوندد. طول این رودخانه حدود ۱۰ کیلومتر است و حوضه آبریز آن کم‌وسعت، کوهستانی و پوشیده از جنگل می‌باشد.[30]
رودخانه خاکِ پیرِزن
رودخانه خاکِ پیرِزن از دامنه‌های جنوبی کوه قلعه‌موران (با ارتفاع ۲۳۴۲ متر) واقع در ۲۰ کیلومتری علی‌آباد[31] و کوه میان‌رستاق (با ارتفاع ۱۶۸۵ متر) در ۱۸ کیلومتری جنوب‌شرقی این شهر سرچشمه می‌گیرد.[32] این رودخانه در جهت غرب جریان یافته، از روستای خاکِ پیرِزن عبور می‌کند و در شرق روستای چینو به رودخانه زرين‌گل می‌پیوندد. طول آن ۱۱ کیلومتر و حوضه آبریز آن کوهستانی و پوشیده از جنگل است.[33]
رودخانه سَرچال
رودخانه سَرچال از تلاقی دو شاخه‌ی اولیه به نام‌های پون‌آرام و آب نَمداری تشکیل می‌شود. این شاخه‌ها از دامنه‌های کوه کَلب‌دَرویش (با ارتفاع ۲۹۷۷ متر) واقع در ۱۷ کیلومتری جنوب‌شرقی علی‌آباد سرچشمه می‌گیرند. رودخانه پس از پیوستن شاخه‌های مذکور، در جهت شمال‌غربی جریان یافته و شاخه‌ای دیگر به نام دل‌آرام را دریافت می‌کند. سپس مسیر خود را به سمت جنوب‌غربی تغییر داده، از اراضی روستای سیاه‌رودبار عبور کرده و در غرب این روستا به رودخانه زرين‌گل می‌پیوندد. طول این رودخانه ۱۵ کیلومتر است و حوضه آبریز آن کوهستانی، پوشیده از درخت و دارای وسعتی حدود ۱۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد.[34]
رودخانه پون آرام
رودخانه پون‌آرام از دامنه‌های شمال‌شرقی کوه کَلب‌دَرویش (با ارتفاع ۲۹۷۷ متر) سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه دامنه‌های کوه را در جهت شمال‌شرقی دور زده و پس از تلاقی با رودخانه آب نَمداری، رودخانه سَرچال را تشکیل می‌دهد. طول آن ۹ کیلومتر است و حوضه آبریز آن کم‌وسعت، کوهستانی و پوشیده از جنگل می‌باشد. رودخانه پون‌آرام کوچک اما دارای جریان دائمی آب است.[35]
رودخانه آب سَرقَلم
رودخانه آب سَرقَلم شاخه‌ای از رودخانه پون‌آرام است و از دامنه‌های کوه کَلب‌دَرویش (با ارتفاع ۲۹۷۷ متر) در ۲۹ کیلومتری جنوب‌شرقی شهر علی‌آباد سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه پس از عبور از منطقه‌ای جنگلی، به رودخانه پون‌آرام می‌پیوندد. طول رودخانه آب سرقلم ۷ کیلومتر است.[36]
رودخانه آب نَمداری
رودخانه آب نَمداری شاخه‌ای از رودخانه سَرچال است و از دامنه‌های جنوبی کوه کَلب‌دَرویش (با ارتفاع ۲۹۷۷ متر) سرچشمه می‌گیرد.[37] طول این رودخانه در منابع مختلف بین ۵ تا ۸ کیلومتر گزارش شده است.[38][39]
در برخی منابع، رودخانه آب نَمداری به عنوان شاخه‌ای از رودخانه پون‌آرام معرفی شده است. بر اساس این منابع، این رودخانه در جنوب‌شرقی مرکز شهرستان علی‌آباد جریان دارد و از دامنه‌های کوه تَغرچال (با ارتفاع ۲۳۱۱ متر) و کوه سُرخان (با ارتفاع ۲۳۰۶ متر) در حدود ۲۷ کیلومتری جنوب‌شرقی شهر علی‌آباد سرچشمه می‌گیرد.[40]
رودخانه دل‌آرام
رودخانه دل‌آرام از دامنه‌های شمال‌شرقی کوه کَلب‌دَرویش (ارتفاع ۲۹۷۷ متر) واقع در ۱۷ کیلومتری جنوب‌شرقی علی‌آباد سرچشمه می‌گیرد. مسیر جریان آن ابتدا به سمت شمال‌غربی و سپس به جنوب‌غربی تغییر می‌کند و در شرق روستای سیاه‌رودبار به رودخانه سَرچال می‌پیوندد. طول رودخانه دل‌آرام ۱۵ کیلومتر است و حوضه آبریز آن کوهستانی، پوشیده از درخت و دارای وسعتی حدود ۱۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد.[41]
[1] افشين، 1373، ج2، ص243.
[2] سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، ج2، ص260.
[3] افشين، 1373، ج2، ص243.
[4] افشين، 1373، ج2، ص244.
[5] سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، ج2، ص254.
[6] افشين، 1373، ج2، ص245.
[7] افشين، 1373، ج2، ص245.
[8] مهرجو و همکاران، 1386، ص119.
[9] مقصودلوراد، 1371، ص37.
[10] مقصودلوراد، 1371، ص36.
[11] مهرجو و همکاران، 1386، ص126.
[12] مهرجو و همکاران، 1386، ص 45.
[13] مشاور موج آب، بی‌تا
[14]افشين، 1373، ج2، ص243.
[15] سایت آب منطقه‌ای گلستان، بی‌تا
[16] مشاور موج آب، بی‌تا
[17] سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، ج2، ص263.
[18] سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، ج2، ص262.
[19]افشين، 1373، ج2، ص246.
[20] سایت آب منطقه‌ای گلستان، بی‌تا
[21] مقصودلوراد، 1371، ص45.
[22] مقصودلوراد، 1371، ص47.
[23] سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، ج2، ص269.
[24] افشين، 1373، ج2، ص246.
[25] افشين، 1373، ج2، ص243.
[26]سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، ج2، ص258.
[27] افشين، 1373، ج2، ص243.
[28] سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، ج2، ص260.
[29] افشين، 1373، ج2، ص243.
[30] افشين، 1373، ج2، ص244.
[31] افشين، 1373، ج2، ص244.
[32] سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، ج2، ص259.
[33] افشين، 1373، ج2، ص244.
[34] افشين، 1373، ج2، ص244.
[35] افشين، 1373، ج2، ص245.
[36] افشين، 1373، ج2، ص245.
[37] سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، ج2، ص252.
[38] سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، ج2، ص252.
[39] افشين، 1373، ج2، ص245.
[40] افشين، 1373، ج2، ص245.
[41] افشين، 1373، ج2، ص244.
منابع:
- افشين، يدالله. (1373). رودخانه‌هاي ايران (جلد دوم). تهران: انتنشارات وزارت نيرو.
- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. (1382). فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور: حوزه آبریز دریای خزر(جلددوم). تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
- آب منطقه‌ای گلستان. (بی‌تا).گرگانرود ]منبع آنلاین[. بازیابی در 12 شهریور1390 از http://www.gsrw.ir/u-Portal.aspx?GroupsID
- مشاور موج آب. (بی‌تا). مطالعات مرحله اول طرح تغذیه مصنوعی محدوده رودخانه گرمابدشت تا زرین‌گل: جلد دوم، مطالعات هیدرولوژی. ]گزارش فنی[.
- مقصودلوراد، رضا. (1371). بررسی رسوب‌شناسی، محیط رسوبی و هیدرودینامیک رودخانه قره‌سو (شاخه گرگانرود) به منظور امکان احداث سدهای حبیب‌ایشان و زرین‌گل. ]پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم[. تهران.
- مهرجو و همکاران. (1386). بررسی و تحقیق در مورد اثرات اقتصادی و زیست‌محیطی برداشت شن و ماسه از رودخانه‌ای قره‌سو تا زرین‌گل. گرگان: شرکت آب منطقه‌ای گلستان.