مسجد گلشن

مسجد گلشن      /      Golshan Mosque

يكي از معروف‌ترين مساجد گرگان.

از تاريخ ساخت مسجد گلشن، اطلاعات چنداني در دست نيست، فقط مي‌دانيم كه مسجد توسط «ملا‌محمدعلی اشرفی شریعتمداری استرآبادی¹» ساخته شد.

در گزارش افشين مسعودي، بازرس وقت اداره كل حفاظت آثار باستاني و بناهاي تاريخي وزارت فرهنگ و هنر آمده است: «در تاريخ 1244ق، بنا گرديده و چون زمين آن را خانمي به نام گلشن اهدا كرده است، نام وي را بر روي اين مسجد گذاردند.» اين گزارش‌ها كه به صورت مكتوب و مصور بوده است، در جلسه مورخ 27/10/1335ش شوراي فني حفاظت آثار باستاني، مطرح شد و ثبت آن در فهرست آثار ملي ايران مورد تصويب قرار گرفت.

در گذشته، تاریخ بنای مسجد بر سر درب آن به حروف ابجد چنین نوشته شده بود: «مسجد گلشن بود گلشن هر مسجدی» اين مصراع شعر به حروف ابجد، عدد 1202 مي‌شود، يعني اين مسجد در اين سال ساخته شده است.

مسجد گلشن از عناصر مهم تشکیل‌دهنده‌ي بافت محله میدان بوده و جزو آثار تاریخی، مذهبی اين محله به ‌شمار می‌آید. به ‌دلیل قرار گرفتن در محدوده‌ي بازار کهنه‌ي استرآباد، همواره از موقعیتي خاص برخوردار بود.

نام مسجد گلشن در برخی از نوشته‌های قدیمی، از جمله «کتابچه نفوس استرآباد»، «سفرنامه ملگونف»، «سفرنامه رابينو» و «نخبه سيفيه» آمده است. مسجد گلشن در سال 1355ش به شماره‌ي 1346، در فهرست آثار ملی ثبت شد.

در گزارش‌هاي افشين مسعودي چنين آمده است: اين مسجد دو ايوان دارد كه ايوان شمالي آن در سال 1380ق‌ تخريب شد و به جاي آن، شبستان جديدي ساخته شده است. حياط آن مستطيل شكل و در ايوان ضلع جنوبي كه ازاره آن موزاییك و ديوار سقف آن گچ اندود شده است، كتيبه‌اي دورادور قرار گرفته كه اشعاري هم بر روي آن نوشته شده است و نام اين بنا كه شخصي به نام شريعتمدار بوده و تاريخ وفات وي (1269ق) ذكر شده است. محرابی با تزئينات مقرنس‌كاري در ضلع جنوبي ايوان قرار گرفته است و منبر چوبي منبت كاري شده‌اي در گوشه ايوان قرار دارد. در اضلاع شرقي و غربي مسجد، دو شبستان با يك رديف ستون قرار گرفته و اين ستون‌ها و ديوار شبستان تا ارتفاع تقريبي 2 متري آجري است و سقف با گچ اندود شده است. بر بالاي ايوان جنوبي، دو گلدسته با تزئينات آجري تعبيه شده است.

در مسجد گلشن، چند مقبره وجود داشت: مقبره‌ي ملامحمدعلی اشرفی در ضلع شرقی مسجد كه در سال‌های اخیر، هنگام تعمیر مسجد، محو و زیر جرز دیوار رفت. گلشن خانم استرآبادی که منزل خود را برای ساخت مسجد اهدا کرده بود، در حوالی درب شرقی مدفون است. یکی دیگر از شخصیت‌های مدفون شده، «شیخ نصرالله استرآبادی» است.

سنگ قبري از مرمر به درازاي 33 و پهناي 21 و قطر 5 سانتي‌متر در محراب مسجد قرار داشت كه بر حاشيه آن، صلوات بر محمد و آل محمد و در متن آن، نام شخصي به نام «ستاره بنت محمد موسوي» آمده است. اكنون از آن سنگ قبر نشاني نيست.

سنگ وقفی ديگر متعلق به سال 1322ق، تا دو دهه‌ي پیش وجود داشت. در اين وقف‌نامه، حاجی ابوالقاسم داوودی، دکانی واقع در کوچه‌ شاهزاده قاسم را وقف ابدی کرد تا نیمی از سود و منافع آن مشمول حق‌الزحمه و خادم مسجد گلشن و نیم دیگر صرف سوخت مسجد شود. تولیت این دکان با واقف، سپس با اولاد ذکور بزرگ‌تر و در غیر این صورت، با اولاد ذکور از اناث می‌باشد و در صورت عمل نکردن به وقف، این اختیار برای ائمه‌ي جماعات مسجد خواهد بود که آن را به وقف بازگردانند.

بر ديوار شبستان، جا چراغي گچ‌كاري بسيار ظريف مانند جاچراغي‌هاي دوران صفوي وجود داشت. مسجد، منبري با طرح‌ها و مشبك‌كاري ظريف داشت که اكنون اثري از آن نيست.

مسجد دارای یک ایوان جنوبی است و در بخش شمالی آن، ایوانچه دیگری قرار داشت كه در سال‌های اخیر تخریب شد و به جای آن، شبستانی بنیاد نهاده‌اند. مهم‌ترین بخش مسجد، ایوان جنوبی آن است. این ایوان دارای عمقی کم و در جهت قبله قرار دارد. محرابی مقرنس‌کاری شده با تزئینات کاشی‌کاری در وسط آن ساخته شد. در امتداد محور تقارن صحن مسجد است. این ایوان از سایر بخش‌های دیگر مسجد بلندتر و از دو طرف، به شبستان‌های کناری آن متصل است. سقف آن شیب‌دار و دو مناره در بالای آن قرار دارد. 

طرح شبستان‌های مسجد به گونه‌ای است که دارای یک ردیف ستون در داخل هستند و در ضلع‌های شرقی و غربی واقع شده‌اند. این شبستان‌ها هم سطح با صحن مسجد بوده و در اطراف آن، جای‌گذاری شده‌اند. شکل کلی این شبستان‌ها نشان‌دهنده‌ی تغییرات بسیار زیاد در سال‌های اخیر است. طبق سنت‌های معماری ایران، صحن مسجد در مرکز بنا قرار گرفته که ایوان و شبستان‎ها در چهار طرف صحن و در چهار جهت اصلی جای گرفته‌اند. این فضا، افزون بر آن‌که نقش فاصله‌گذاری بین ورودی‌ها، شبستان و ایوان را دارد، در ایام دیگر سال، از جمله برگزاری مراسم اعیاد و نمازهای خاص، به علت توسعه صف نمازگزاران، از جمعیت پر می‌شود. مسجد دارای دو ورودی در دو ضلع غربی و شرقی است. ضلع غربی آن، متصل به خیابان شهید رجائی و ضلع شرقی آن متصل به محله دربنو است. ورودی ضلع شرقی نسبت به سطح کوچه دارای زاویه انحرافی است و ورودی ضلع غربی به طور مستقیم از داخل کوچه به صحن راه دارد. دالان این ورودی دارای تزئینات کاسه‌سازی زیبایی است. این مسجد بدون گنبد است و اسلوب اصلی بنا، شباهت زیادی به مسجد جامع گرگان دارد.

مسجد گلشن در قرن اخیر، به دلیل قرار گرفتن در محدوده‌ي مرکز اصلی شهر، محل مبارزات مشروطه‌خواهان و بعدها، محل مبارزات مردمی علیه رژیم محمدرضا پهلوي، مورد توجه قرار گرفت. این مسجد یکی از کانون‌های مهم جنبش مشروطیت منطقه استرآباد و دمونستراسیون‌های مربوط به آن محسوب می‌شد. مشروطه‏خواهان در این مسجد فعالیت می‌کردند. کلیه متن بیانیه‌ها، خطابه‌ها و تلگراف‌های مشروطه‌خواهان تهران و گرگان در این مسجد خوانده می‌شد. برای نمونه، می‌توان به خواندن تلگراف آخوند خراسانی و مازندرانی به انجمن ایالتی استرآباد و خواندن متن خطابه مشروطه‌خواهان در تهران (که در مسجد گلشن چسبانده شده بود)، اشاره کرد. همچنین در گزارش‌های دیگر، چند خبر از فعالیت‌های مشروطه‌خواهان در این مکان ثبت شده است. حسینقلی‌خان مقصودلو، به طور مکرر، گزارش‌هایی از فعاليت‌هاي انجمن مشروطه‌خواهان در این مسجد آورده است.

مسجد گلشن در جریان پیروزی انقلاب اسلامی نقش اساسی داشت. مراسم چهلم شهدای 29 بهمن تبریز در تاریخ 10 فروردین ماه 1357ش، در گرگان برگزار شد. راهپیمایی عید فطر سال 1357ش، از این مکان به سمت مسجد جامع و از آن‌جا به سوی امام‌زاده عبدالله گرگان انجام شد. تجمع دیگری در 6 آبان ماه 1357 در همین مسجد برگزار شد.

اولین نمازی که در این مسجد خوانده شد، نماز عید فطر به امامت مؤسس مسجد، ملامحمد علی اشرفی بود. ائمه‌ي جماعات مسجد پس از وی، سیدصادق میرمجیدی و سپس برادرزاده‌اش، سید یعقوب میرمجیدی بودند. پس از آن‌ها، سیدیوسف میرمجیدی امام جماعت مسجد شد.

در نیم قرن اخیر، چند امام جماعت داشت که هر كدام در یکی از شبستان‌ها نماز می‌خواندند. عبدالعالی سپهر استرآبادی، شیخ محمدتقی واثقی و عبدالرسول میرکریمی، هم‌زمان هر یک در یکی از شبستان‌ها نماز می‌خواندند. سید عبدالله قدس علوی، پس از درگذشت محمدتقی واثقی و هم‌زمان با او، سیدعلی رئیسی پس از درگذشت عبدالرسول میرکریمی، امام جماعت مسجد شدند. پس از درگذشت محمدتقی واثقی، محمدحسن واثقی، شبستان شمالی مسجد را تجدید بنا کرد. آیت‌الله سیدعلی رئیسی از سال 1349 تا 1364، امام جماعت مسجد بود. وی در سال 1354، مسجد را بازسازی و تعمیر کرد.

در این زمان، سیدمرتضی قدس علوی و شیخ غلامحسین سپهر استرآبادی، به جای پدرشان امام جماعت مسجد شدند. رئیسی در سال 1365، از گرگان رفت و مسجد را به سیدکاظم نورمفیدی سپرد. وی تا سال 1365، امام جماعت مسجد حاج آقا کوچک بود.

سیدکاظم نورمفیدی، پس از قبول مسئولیت امام جماعت، برنامه‌های متنوع و کارهای گوناگونی انجام داد. اين برنامه‌ها شامل تفسیر قرآن کریم در شب‌های دوشنبه، اقامه نماز عید قربان و برپايي مراسم کلان سیاسی و اجتماعی در سطح شهر گرگان است.

از اقدامات ايشان، بازسازی و تعمیر مسجد در سال 1375، تشکیل پایگاه بسیج المهدی (تأسیس 1364)، تشکیل هیأت پيروان اهل بیت(ع) (تأسیس 1385) و تأسیس کانون فرهنگی مسجد (تأسیس 1376) است.

کانون فرهنگی مسجد گلشن در سال 1376 راه‌اندازی شد. این کانون دارای امکاناتی از قبیل کتابخانه با بیش از 3500 جلد کتاب، کلاس‎های آموزشی، لابراتوار زبان، کامپیوتر و باشگاه ورزشی است. باشگاه ورزشی در ساختمانی سه طبقه با مساحت 420 مترمربع قرار دارد.

پایگاه بسیج مسجد گلشن در سال 1364 تشکیل شد. هیأت پيروان اهل بیت در سال 1385، تأسیس شد.

مسجد کنونی دارای سه شبستان است. در ضلع‌های شرقی و غربی مسجد، دو شبستان با یک ردیف ستون قرار گرفته است. بر بالای ایوان جنوبی، دو گلدسته با تزئینات آجری و به رنگ فیروزه‌ای قرار دارد. هم‌اکنون فقط در شبستان شرقی آن نماز جماعت برگزار می‌شود. شبستان شمالی به محل هیأت؛ پایگاه بسیج و کتابخانه تبدیل شده است.

این مسجد دارای حیاطی به شکل مربع و به طول و عرض 30 متر است. مسجد دارای دو ورودی است که یکی از آن‌ها به خیابان شهید رجائی و ورودی دیگر آن به سمت محله‌ي دربنو باز می‌شود.

پي‌نوشت:

1. وي از دانشمندان و بزرگان استرآباد در اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سيزدهم هجری بود و سال‌‍‌ها به ترویج و تبلیغ دین پرداخت. او در روستاي زيارت درگذشت و در بقعه‌اي خاص در ضلع شرقی مسجد گلشن به خاک سپرده شد (ذبیحی، مسیح. (1356). استرآبادنامه (چاپ 2).تهران: فرهنگ ایران زمین).

…

منابع:

• پرونده ثبت ملي مسجد گلشن.

• خارکوهی، غلامرضا. (1387). استان گلستان در نهضت امام خمینی(ره). قم: رازبان.

• درگاهی، داوود. (1350). گرگان سرزمین طلای سفید. نشریه دانشجویان آموزشگاه عالی جنگل و مرتع گرگان. گرگان: [بی‌نا].

• ذبیحی، مسیح. (1363). گرگان‌نامه. (به کوشش ایرج افشار). تهران: بابک.

• رابينو، یاسنت لویی (1383). سفرنامه مازندران و استرآباد (چاپ 4). (ترجمه غلامعلي وحيد مازندراني). تهران: علمي و فرهنگي.

• رئیسی، سیدمحمد. (1387). خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سید محمد رئیسی. گرگان: پیک ریحان.

• ستوده، منوچهر. (1354). از آستارا تا استارباد (جلد 5). تهران: انجمن آثار ملی.

• قورخانچي، محمدعلي. (1360). نخبه سيفيه. (به كوشش منصوره اتحاديه (نظام مافي) و سيروس سعدونديان). تهران: تاريخ ايران.

• معطوفی، اسدالله. (1384). انقلاب مشروطه در استرآباد (گرگان). (جلد اول و 2). تهران: حروفیه.

• معطوفی، اسدالله. (1387). سنگ‌مزارها و کتیبه‌های تاریخی گرگان و استرآباد (چاپ اول). تهران: حروفیه.

• مقسمي، گلشن. (1393). مصاحبه شخصي محمد انصار.

• مقصودلو، حسینقلی (وکیل‏الدوله). (1363). مخابرات استرآباد (جلد اول). (به کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت). تهران: تاریخ ایران.

• مولودي، حاج ولي‌الله. (1390). مصاحبه شخصي محمد انصار.