خانه باقری
خانه باقری
Bagheri House
یکی از بناهای شاخص بافت تاریخی گرگان.
مجموعه باقری در حد فاصل محلات نعلبندان و سرچشمه و در حاشیهي جنوبی یکی از معابر اصلی و پرگذر بافت قدیم گرگان، معروف به گذر امام‌زاده نور واقع شده است.
در میان خانه‌های تاریخی باقی‌‌مانده در شهر گرگان، خانه‌ی باقری یکی از وسیع‌ترین و سالم‌ترین نمونه‌هاست. عرصه‌ي این بنا، 1950 مترمربع و زیربنای مجموع فضاهای سرپوشیده‌ي آن، 1555 مترمربع است.
براساس مستندات مختلف، عکس‌‌های قدیمی خانواده‌ي باقری و نیز شواهد موجود در بنا که با پژوهش دقیق و علمی در جریان مطالعات این بنا به دست آمده، مراحل تکوین و تحول بنا در 6 دوره‌ي زیر قابل تشخیص و توضیح است:
1. استقرار اولیه پیش از بناهای موجود: با توجه به وجود برخی از شواهد موجود در بنا، به نظر می‌رسد پیش از ساخته شدن بناهای موجود در مجموعه باقری، مستحدثات دیگری در این عرصه وجود داشته که در یک مقطع زمانی تخریب شده و بناهای موجود به جای آن‌ها ساخته شده است. البته شاهدان زنده‌ی خانواده‌ي باقری، این بناها را نه دیده‌اند و نه چیزی از پدران خود درباره‌ي آن‌ها شنیده‌اند. بدین ترتیب این احتمال وجود دارد که این بناها حتی پیش از باقری‌ها و توسط مالکین احتمالی قبلی این عرصه ساخته شده باشد. به عبارت دیگر، پیش از اعیانی‌های كنوني، بناهایی وجود داشته که تخریب شده‌اند، اما در زمینه‌ي مالکیت و تعلق یا عدم تعلق آن‌ها به باقری‌ها، نمی‌توان اظهار نظر كرد.
2. شکل‌گیری اولیه مجموعه كنوني (1240ش): برخی از معمرین و ساکنین کهنسال و در قید حیات بنا، در بیان زمان شکل‌گیری خانه، به نقل از پدران خود، به تاریخ 1246ش اشاره می‌کنند. دانسته‌ها برای اثبات یا رد این تاریخ، کافی نیست و حتی این اطمینان وجود ندارد که 1246شمسي موردنظر است یا قمری، زیرا اگرچه آن‌ها به تاریخ شمسی اشاره دارند، اما رواج ماده تاریخ قمری در دوران قاجار و نیز تفاوت تقریباً 40 سالهای که در قدمت بنا میان دو ماده‌ي تاریخ قمری و شمسی ایجاد می‌شود، این اجازه را می‌دهد که چنین عدم اطمینانی مطرح شود. به هر حال، این تاریخ، تنها تاریخی است که به عنوان سال شروع ساخت مجموعه، از یکی از منابع و مستندات استخراج می‌شود. بر این فرضیه، سال اولیه ساخت بنا بر آن قرار دارد. بر اساس اطلاعات موجود، نخستین ساخت و سازها مربوط به بخش‌های مجاور معابر شمالی و جنوبی است و در عین قرار گرفتن فضاهای اصلی زندگی، مانند یک جداکننده، فضای داخل خانه را از معبر عمومی تفکیک می‌کنند.
3. اضافه شدن بناهای جدید و تکمیل محدودیت حیاط‌ها (1290ش): با افزایش تعداد افراد ساکن در خانه باقری و گسترش خانواده، حدود 50 سال پس از ساخت بناهای اولیه، چند قسمت دیگر به مجموعه اضافه شده است. اگر بناهای دوره‌ي قبلی، نقش محصورکننده‌ی فضاهای داخلی عرصه را از محیط بیرون داشتند، بناهای این دوره، به شکل‌گیری و تکمیل محصوریت حیاط‌های داخلی خانه منجر شدند.
پایان ساخت این مرحله‌ی تاریخی، در واقع بنا را به کامل‌ترین وضع خود می‌رساند و حتی از نظر خانوادگی، در محدوده‌ی اواخر قرن قبلی و اوایل قرن حاضر (سالهای 1306 و 1293ش)، خانواده‌ي باقری با بیشترین میزان جمعیت خود در این مجموعه ساکن بوده‌اند.
4. آغاز دگرگونی‌ها: در فاصله‌ی زمانی سالهای 1316 تا 1324ش، تغییرات و دگرگونی‌های فراوانی در خانه باقری صورت گرفت. هم‌زمانی این سال‌ها با تحولات خاص اجتماعی آن دوران می‌تواند در فهم علت این تغییرات کمک كند. بی‌ثباتی موجود در جامعه‌ی بین‌المللی به دلیل وقوع جنگ جهانی دوم، تغییرات گسترده‌ی سیاسی در ایران، گسترش موج تجددگرایی در لایه‌های مختلف اجتماع، آغاز دوران احتضار سنت‌ها و ورود مفاهیم مدرنیته به ایران آن روز، از آن دسته‌اند. همچنین گسترش بیش از پیش خانواده‌‌ی باقری و نیاز به فضاهای جدید و نیز رواج مصالح، تکنیک‌ها و فرم‌های ساختمانی و معماری متفاوت از گذشته، می‌تواند از زاویه‌ي دیگری به عنوان دلایل این تغییرات مطرح شود. سلسله تغییرات گسترده‌ي این مرحله، با برداشتن سقف سفال‌پوش ساختمان یک طبقه‌ی شمال حیاط بیرونی بزرگ و اضافه کردن طبقه دوم به آن در سال 1316ش آغاز شد و با تغییراتی از جمله پوشاندن طاقچه‌ها و صاف کردن جداره‌ي داخلی اتاق‌ها، حذف پنجره‌های مشبک چوبی در بیشتر اتاق‌ها، ساخت راه‌پله‌ی جدید و ایجاد تقسیم‌بندی‌های نو در فضاها ادامه یافته است.
5. تحولات اوایل دهه‌ی چهل شمسی: در این دوران، با تغییر نحوه‌ي معیشت و ورود مظاهر تکنولوژی همچون اتومبیل و یخچال، تغییراتی در برخی فضاها که کاربرد خود را از دست داده بودند، ايجاد شد. تخریب تدریجی سرطویله، هویج‌خانه، تنور، مطبخ و نیز پر شدن سرداب‌های ساختمان با خاک دستی، از این نوع هستند. همچنین در این سال‌ها، قسمتی از حیاط مطبخ برای گسترش ساختمان حسینیه‌ی مجاور بنا واگذار می‌شود. آنچه مشخص است این که: به دلیل تقسیم فضاهای مختلف خانه باقری میان ورثه و بی‌میلی نسل جدید آن زمان به حفظ و نگهداری خانه، بسیاری از آسیب‌های وارد آمده به بنا در این دوران آغاز شده است.
6. وضعیت امروز مجموعه باقری: خانه باقری در سال 1379 با شماره 2803، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. خرید ملک توسط سازمان میراث فرهنگی کشور در اسفندماه 1380، در همان سال و سال بعد، عملیات مرمتی مختصری در بخش‌هایی از آن صورت گرفت که این عملیات با انجام عملیات مرمت اضطراری در سالهای 1382 و 1383 ادامه یافت. عملیات مرمت و احیای این بنا از اردیبهشت 1384 آغاز شد و همچنان (1394) ادامه دارد.
خانه از ترکیب متناوب فضاهای باز و بسته بر اساس نوعی سازماندهی مجموعه‌‌ای ساخته شده است که حیاط‌های تقریباً غیرهندسی و متعدد، نقش برجسته‌اي در آن دارند. این بنا در وضعیت کنونی، دارای 7 حیاط با اندازه و فرم‌های گوناگون است که عبارتند از: دو حیاط اندرونی، دو حیاط بیرونی، حیاط هشتی، حیاط مطبخ و حیاط سرطویله که در مجموع با 4 ورودی به شبکه‌ی معابر اطراف بنا راه پیدا می‌کنند. اگرچه در بررسی فضاهای بسته و مسقف بنا (به ویژه وقتی به صورت جزء به جزء در نظر گرفته شوند)، هندسه و نظمی آشکار در سازماندهی و ترکیب جرزها و بازشوها به چشم می‌خورد، اما در نگاهی کلی به بنا و با در نظر گرفتن مجموعه فضاهای باز و بسته با هم، نقش این هندسه بسیار کم‌رنگ می‌شود و نظم خاصي به چشم نمی‌آید. این موضوع به همراه تفاوت آشكار در تناسب و فرم اجزای به کار گرفته شده در برخی نماهای داخلی و خارجی و نیز شواهد فراوان موجود در بنا، این واقعیت را بیان می‌کند که بنا در یک مرحله ساخته نشده، بلکه در مراحل مختلف تاریخی شکل گرفته است. از دیگر نکاتی که در مورد معماری این بنا قابل اشاره است، همراهی و ترکیب معماری برون‌گرا با درون‌گرایی کلی و غالب بناست. این برون‌گرایی که حاصل نوع فرهنگ و روابط اجتماعی مردم منطقه و نیز الزامات محیطی و اقلیمی است، در ارتباطات برجسته‌ی فضاهای داخلی با معابر اطراف، از طریق پنجره‌های متعدد و نیز ایوانک‌های حاشیهي شمالی بنا قابل مشاهده است.
نحوه‌ی پرداختن به مسأله آسایش محیطی و معماری اقلیمی، از مسائل قابل توجه در این خانه است. در تابستان‌های گرم و شرجی گرگان، فضای داخلی این خانه، شرایط مناسبی برای آسایش محیطی ساکنان پدید می‌آورد و سختی اقلیم را قابل تحمل می‌سازد. گستردگی خانه و پرهیز از فشردگی فضاها، تعداد زیاد بازشوها، ارتباط بسیار زیاد فضاهای بسته با فضاهای باز و احاطه اتاق‌ها از دو یا سه طرف توسط فضاهای باز، جرزهای قطور و جهت‌گیری مناسب بنا، از جمله ویژگی‌های معماری اقلیمی در این خانه است که رسیدن به آسایش محیطی را با تسهیل و تشدید کوران هوا و دوری از تابش مستقیم آفتاب گرم تابستان به وسیله‌‌ی سقف‌های پیش آمده، ممکن می‌سازند. همچنین بام‌های سفال‌پوش و شیب‌دار و نیز ارتفاع گرفتن کف فضاهای طبقه‌ی پایین از سطح طبیعی زمین، از جمله روش‌های مناسب برای مقابله با اثرات مخرب اقلیم پر باران و رطوبت سطحی زمین بر بنا به شمار می‌رود.
مصالح به کار رفته در مجموعه‌ی باقری متنوع‌‌اند. چوب، سفال، آجر، خشت، کاهگل، سنگ، گچ و شیشه، عمده‌ی این مصالح را تشکیل می‌دهند، اما اوج هنرنمایی معماران و آفرینندگان بخش‌های مختلف بنا، در عناصر چوبی دیده می‌شود. درها، پنجره‌ها، نرده‌ها و شیرسرها اجزایی از بنا هستند که نهایت ظرافت و هنرمندی در خلق آن‌ها به کار رفته است. در واقع هر کدام به تنهایی اثری هنری و ارزشمند به شمار مي‌روند.
…
منابع:
• ایمانیان جاوید. (1382). طرح مرمت و احیای مجموعه تاریخی باقری گرگان. پایان نامه کارشناسی ارشد چاپ نشده . دانشکده هنر و معماری واحد تهران مرکز .
• دباغ، حسینعلی . (1382). آسیب شناسی مجموعه باقری. گرگان: اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان گلستان.