خاک‌ها

خاک‌‌ها

Soils

تنوع اقلیم در مناطق استان، سبب ایجاد خاک‌‌های گوناگون شده است. خاک‌های مناطق مرتفع با نقاط کم‌ارتفاع و دشت تفاوت دارد، بنابراین در استان گلستان از ارتفاعات البرز به سمت دریا، انواع مختلفی از خاک‌ها را می‌‌توان دید.

• خاک‌های سنگی و کم قوت خط‌الرأس و دامنه‌های پرشیب این خاک‌‌ها، در خط الرأس و شیب‌های تند دامنه‌های البرز دیده می‌شوند. خاک در این مناطق کامل نیست. خاک‌های دامنه معمولاً رسی است، اما خاک‌های قهوه‌ای مایل به خاکستری تیره تا کم‌‌عمق نیز دیده می‌‌شود. عمق این خاک‌ها 25-5 سانتی‌متر است که بر روی تخته‌سنگ‌های آهکی یا آذرین تشکیل شده‌اند.

محدوده‌ی این خاک‌ها دارای ارتفاع زیاد و طبیعت خشن بوده و دارای استپ و چمنزار، صخره‌های خشک، جنگل‌های تنک و کمی زمین کشاورزی است. خط الرأس کوه‌های درازنو، تل‌انبار، زرشک‌کوه، جهان‌نما، پیرگرده‌کوه، سیاه‌‌مرزکوه، تونل گلستان، خوش‌ییلاق، گلیداغ، جهان‌نما، چهارباغ و شاهکوه بالا، از این نوع خاک‌ها تشکیل شده است، ولی در ارتفاعات پایین، خاک‌هایی با پوشش جنگل انبوه وجود دارند. خاک جنگل‌های ارس شاهکوه، برخلاف جنگل‌های مرطوب، به علت وجود مقدار کم هوموس، بسیار ضعیف است و خاک‌‌های این منطقه به علت سراشیبی‌‌های تند، از نوع کلویالی یا واریزه‌ای هستند، در حالی که در موقعیت‌‌های مناسب و کم‌شیب، خاک‌های تشکیل شده در این جوامع، از نوع خاک‌های استپی روشن است.

افق C خاک‌های نوع واریزه‌‌ای که در انتهای مناطق شیب‌‌دار دیده می‌شود، ترکیبی از تکه سنگ‌های بزرگ و کوچک آهکی است که ناگهان یا به ‌تدریج به سمت پایین انتقال یافته‌اند. این خاک‌ها از نظر جنگل‌داری و کشاورزی قابل توجه هستند. خاک منطقه حفاظت شده جهان‌نما، به طور عمده لیتوسل و در برخی نقاط، راندزین است. سنگ‌های منطقه از نظر زمین‌شناسی، به دوران مزوزوییک و دوره‌های ژوراسیک و کرتاسه تعلق داشته‌اند و جنس سنگ‌ها از آهک و دولومیت و شیل و ماسه‏‌سنگ است.

جنگل‌های مناطق مرتفع با دارا بودن مواد آلی و هوموس خاک، دارای خاک‌های قهوه‌‏ای هستند. بررسی خاک‌های حوزه‌ی غازمحله کردکوی نشان داده است که با افزایش ارتفاع، بافت خاک از لوم به سیلتی‌لوم، سپس به سیلت ماسه‌ای تغییر می‌یابد. خاک از قلیایی به اسیدی تبدیل می‌شود و مواد آلی خاک کاهش می‌یابد. بدین ترتیب، با توجه به افزایش ارتفاع، نوع خاک و دما و رطوبت، تغییر می‌کند و جوامع گیاهی متفاوتی پدید می‌آیند.

حدود جنگل‌های بالابند را از 1000متر تا 2300 متر در نظر می‌گیرند که برحسب موقعیت منطقه، ممکن است تغییر کنند. حدود این جنگل‌ در جنوب گرگان تا 2550 متر است. خاک این منطقه، از نوع قهوه‌ای جنگلی بوده و قسمت سطحی آن تا عمق 30 سانتی‌متری پادزُلی شده است.

خاک بیشتر مناطق جنگلی استان، بر روی سنگ‌های آهکی قرار گرفته‌اند که ممکن است از انواع نرم و مارنی و یا سخت باشند. سختی و تراکم خاک، از عوامل مؤثر در نفوذ ریشه است. مناسب‌ترین بافت برای رشد ریشه، گیاهان بافت لومی است.

دره‏‌ی رودخانه خرمالوچای در حوالی خوش‌‏ییلاق، دارای خاک‌هایی است که منشأ آتشفشانی از سازند سلطان میدان داشته و ازت موجود در خاک افزایش یافته است. به این خاک‌ها که سنگ مادر آن‌ها بیشتر آندزیتی است و رشد درختان در آن‌ها به خوبی افزایش می‌یابد، آندیسول گفته می‌‌شود. در این منطقه، در نقاطی با خاک‌های کم قوت و بدون پوشش گیاهی، گاهی جنگل انبوه دیده می‌شود که ناشی از خاک‌های غنی از ازت و املاح دیگر آتشفشانی است. در همین دره، در حوالی غُزنوی، خاک‌های معدنی به نام بوکسیت و لاتریت تشکیل شده است و خاک‌هایی غنی از آهن و آلومینیم به نام فرّاسول و یا پدالفر را به وجود آورده‌اند.

میزان pH خاک، در نوع رویش گیاهان تأثیر مهمی دارد. خاک‌های خیلی اسیدی در استان کم است، اما خاک‌های اسیدی، بخشی از ارتفاعات بالای 1500 متر را در بر می‌گیرد که در این بخش‌ها، درختان اسیدپسند رشد می‌کنند. درختان سوزنی برگ از این دسته‌اند. گاهی راش و افرا نیز در خاک‌‌های اسیدی رشد می‌کنند، ولی این درختان در مناطق دیگر با pH بازی یا قلیایی نیز دیده می‌شوند. به همین دلیل، این درختان را بی‌تفاوت می‌گویند که علاوه بر راش و افرا، شامل ممرز، زبان گنجشک و تعدادی از درختان دیگر نیز می‌شوند. در مقابل، درختانی مانند توسکا، انجیلی، بلوط ایرانی و اقاقیا، از جمله درختانی هستند که در خاک‌های قلیایی رشد می‌کنند. در خاک‌های قلیایی، وجود گاز کربنیک در افزایش pH نقش داشته و از آن‏جایی که عامل اصلی تشکیل خاک‌های قلیایی در استان آهک است، این درختان را آهک دوست می‌‌گویند.

• خاک‌های آبرفتی جلگه گرگان

این منطقه که از دامنه‌‌های کم شیب کوه‌های البرز تا ساحل رودخانه گرگان‌رود را دربرمی‌گیرد، از انواع خاک حاصلخیز پوشیده شده است. بخش دامنه‌ای آن پوشیده از جنگل‌های انبوه هیرکانی است که بخش بزرگی از آن در اثر فعالیت‌های انسانی نابود شده است. منشأ بیشتر خاک جلگه‌ای، آبرفت سرشاخه‌های رودخانه‌های گرگان‌رود و قره‌سو است که به دریای خزر می‌ریزند. هرچه به سمت شمال پیش برویم، ظاهر خاک بیشتر به خاک لس تبدیل می‌شود که دانه‌های آن از رس معمولی درشت‌ترند.

در جنوب گرگان‌‌رود که شعب آن و رودخانه قره‌‌سو جاری هستند، در طول هزاران سال، تراس‌هایی تشکیل و قشری از خاک حاصلخیز کشاورزی که ناشی از مخلوط شدن رسوبات رودخانه‌ها و بقایای جنگل‌ها و هوموس است، تشکیل شده است. سرشاخه‌ها و رودخانه گرگان‌رود، یک دشت آبرفتی را تشکیل می‌دهند که شامل خاک‌های چسبناک نسبتاً عمیقی از رس سیلتی با مقدار کمی از پودر یا ذرات آهکی و سیلیسی است.

شعبات رودخانه قره‌‌‌سو و گرگان‌رود در فصول طغیانی، مخروط افکنه‌های بزرگی را تشکیل داده‌اند که می‌توان آن‌ها را به صورت نواری پیوسته از شرق (گالیکش) تا غرب (بندرگز) استان در نظر گرفت. خاک‌های قهوه‌ای حاصلخیزی بر روی مخروط افکنه‌ها و تراس‌های آبرفتی به وجود آمده است. بزرگ‌ترین منابع آب‌های زیرزمینی استان، در زیر این نوار قرار دارند. در این مناطق، خاک‌های حاصلخیزی تشکیل شده و جنگل‏های وسیعی وجود داشته‏اند. از آن‏جا که بیشترین و پرجمعیت‌‏ترین شهرهای استان در این منطقه وجود دارد، جنگل‌های آن به تدریج نابود شده و خاک باارزش آن نیز با گسترش شهرسازی، در حال از بین رفتن است. شیب خاک و میزان فرسایش آن در این ناحیه کم است. شوریِ خاک، کم ولی دارای انواع املاح معدنی باارزش و هوموس بوده و از حاصلخیزترین خاک‌های استان است. بزرگ‌ترین باغ‌های میوه و کشتزارهای استان در این ناحیه وجود دارد.

• خاک‏های قهوه‌‏ای ناحیه جنگل

این خاک‌ها در نواحی جنگل و در جایی هستند که شیب کمتری دارد. در این خاک‌ها، هوموس کافی وجود دارد، با ترکیبی از کلی لوم بر روی سنگ‌هایی که ممکن است آهکی باشد. این خاک انواع مختلفی دارد. این ناحیه (جلگه)، شبکه‌ای از خاک‌ها را در مراحل پیشرفته تکامل دربرمی‌گیرد. برای تکامل خاک، علاوه بر عوامل دیگر، گذشت زمان نیز لازم است.

انواع شبکه‌های تکاملی خاک استان

نهشته‌های رودخانه‌ای، واریزه‌ها، بادبزن‌های آبرفتی (مخروط افکنه‌ها) و دشت سیلابی که رسوبات آبرفتی در ابعاد گوناگون (از رس تا قطعه سنگ) را شامل می‌شوند و توسط سیلاب رودخانه‌ها آورده شده‌اند، در جدول زیر آمده است:

در مرکز یا نواحی شمالی جلگه که مقدار بارندگی کمتر از تراس‌های جنوبی است، خاک‌های رسوبی با بافت متوسط تا سنگین هستند. قدرت نگهداری رطوبت در این خاک‌ها، کم یا متوسط است. مقدار کمی از این زمین‌ها، دیم و بقیه آبیاری می‌شوند. مسأله شوری در صورتی که دارای زهکشی بوده و به طور مناسب آبیاری شوند، برای این زمین‌ها، به‌ویژه در زیر خاک مطرح نیست. در مناطق نیمه‌خشک حاشیه جنوبی گرگان‌رود، خاک‌های رده مولی سول وجود دارند که به علت وجود ماده آلی زیاد و مناسب، حاصلخیز هستند. در این مناطق، هر رده از خاک‌ها به چندین سری تقسیم‌بندی شده‌اند. در شمال حوضه زرین‌گل، 5 سری خاک به نام‌های  قراقچی، بهلکه،  ترکمن،  قوچ مراد و  بدراق تشخیص داده شده است که برگرفته از نام روستاهاست. خاک‌های زمین‌های سنگر سوار (سد وشمگیر)، قهوه‌ای با بافت متوسط و دارای قابلیت نفوذ ریشه و خاک‌های عمقی قهوه‌ای مایل به زرد با بافت رسی بدون نفوذ ریشه است.

• خاک‌های دشت گرگان

این منطقه در شمال گرگان‌رود و جنوب رودخانه اترک قرار دارد و جزو مراتع فقیر به شمار می‌رود. به سمت شمال، هوا خشک‌تر و شوره‌زارها گسترش می‌یابند و به سمت جنوب، هوا معتدل‌تر و میزان بارندگی بیشتر می‌شود. در سطح زمین‌های منطقه، سازندهای قدیمی‌تر از کواترنری رخنمون ندارند. خاک‌های شور و قلیایی و آبرفت‌های جوان، از پدیده‌های با گسترش زیاد هستند. به نظر رابینو، هرچند زمین‌های جلگه گرگان بسیار حاصلخیز است، اما زمین‌های جنوبی اترک برای کشاورزی چندان مناسب نیست. در این نقاط، آثار تمدن سابق و نشانه‌های آبیاری و کشاورزی دیده می‌شود.

دشت گرگان را می‌توان به سه بخش شرقی، مرکزی و غربی تقسیم‌بندی کرد. بخش شرقی، به علت نزدیکی به کوه‌های مراوه‌تپه و کلاله، دارای رسوبات درشت آبرفتی همراه با فرسایش بادی و شوری نسبتاً کم، بخش مرکزی به دلیل تبخیر شدید و بالا بودن سطح آب زیرزمینی، پوشیده از قشر نمک و بخش غربی به دلیل مجاورت با دریای خزر، دارای رسوبات سیلتی و رسی بسیار شور است.

نمونه بارز خاک‌های این بخش در شمال شرق استان، خاک‌های منطقه مراوه‌تپه است که در آن 5 نوع خاک تشخیص داده شده که عبارتند از: 1. خاک‌های سیروزوم- لیتوزول. 2. خاک‌های قهوه‌ای جنگل (گلیداغ و قرناوه). 3. لیتوزول‌های منطقه بیابانی و سیروزوم. 4. خاک‌های قهوه‌ای و سرخ مدیترانه‌ای. 5. لیتوزول آهکی. بیشترین وسعت را در بین خاک‌های مراوه‌تپه، خاک‌های نوع سوم دارند که عناصر تشکیل دهنده‌ی آن، غالباً رس آهک‌دار و آهک رسی و یا رس و سنگ آهک است. زمین‌های دارای این نوع خاک، جز در مناطق کوچک، استفاده زیادی برای کشاورزی ندارند، اما به صورت مراتعِ فقیر، برای چرای دام مورد استفاده قرار می‌گیرند. بافت خاک در مناطق جنگل‌کاری شده چاتال تا کریم ایشان، لوم سیلتی است که خاکی مناسب است، ولی رشد گیاه در دامنه شمالی و جنوبی آن متفاوت است.

در منطقه گنبد، 5 واحد تشکیل دهنده‌ی خاک مشخص شده است که عبارتند از:  1. تراس‌های بالایی و فلات‌های لسی در شمال و شمال شرق دارای پستی و بلندی و خاک عمیق. 2. دشت‌های رسوبی دامنه‌ای و مخروط افکنه‌ها که توسط شعبات رودخانه‌ها و از مواد آبرفتی تشکیل شده‌اند. 3. رسوبات رودخانه‌ای که به وسیله رودخانه‌های گرگان و اترک حمل می‌شوند و پس از پسروی دریای خزر، روی رسوبات دریایی را پوشانده‌اند. 4. تراس‌های رودخانه‌ای که شامل تراس‌های رودخانه گرگان و اترک هستند. 5. زمین‌های پست شمال غرب و مرکز منطقه که منشأ آن رسوبات دریایی است و توسط آبرفت‌های گرگان‌رود و اترک پوشیده شده‌اند و دارای خاک خیلی عمیق و شور و بسیار قلیایی‌اند. سنگ‌های آهکی لوماشل که در بخش بزرگی از شمال‌غربی گنبدکاووس گسترده شده‌اند، خاک‌های پدوکال را در این محل به وجود آورده‌اند.

در تشکیل انواع خاک، نباید وجود سازندهای لسی نادیده گرفته شود. سازندهای لسی که از رسوبات دانه‌ریز بدون لایه بندی تشکیل شده‌اند، در منطقه گسترش زیادی دارند. منشأ این رسوبات، بادی است. لس‌ها در برخی نقاط، بر روی خاک‌های قدیمی ته‌نشین می‌شوند و این‌گونه خاک‌ها از سطح زمین دور مانده، دچار فرسایش یا تکامل نمی‌شوند. به این گونه خاک‌ها، پالئوسل می‌گویند و از آن‏جایی‏که امکان فعالیت بیولوژیک و رشد گیاهان در آن‌ها وجود ندارد، به آن‌ها خاک‌های فسیل نیز گفته می‌شود. تناوب لس- خاک قدیمی از شواهد خوب زمین‌شناسی دوره کواترنر به شمار می‌رود که در استان دیده می‌شود.

یکی از ابزارهای مناسب برای مطالعه خاک‌های قدیمی، کانی‏شناسی این خاک‌هاست، زیرا وجود کانی مشخصی در خاک، بازگوکننده‌ی شرایط محیطی گذشته است و با توجه به حضور کانی، می‌توان شرایط تشکیل آن خاک را بازسازی کرد. به عنوان مثال، وجود ایلیت (کانی دارای پتاس) در خاک‌های مراوه‌تپه نشان‏دهنده‏ی شرایط اقلیمی سرد و خشک و وجود کانی اسمکتیت در خاک قره‌سو، به سبب رطوبت زیاد و زهکشی ضعیف است.

علاوه بر تناوب لس- خاک‌های قدیمی، از آن‏جایی‏که تشکیل و تکامل خاک‌های منطقه و به طور کلی دشت گرگان، عمدتاً با پیشروی‌ها و پسروی‌های متعدد دریای خزر در دوران چهارم (کواترنری) در ارتباط بوده است، تناوب تغییر آب دریا سبب بر جای ماندن لایه‌هایی از رسوبات شور دریایی شده است. همراه با این فرایند، ریزش‌های جوی و جریان‌های سیلابی گرگان‌رود و اترک، آبرفت خود را بر جای گذاشته است، به طوری‌که شاهد تناوبی از رسوبات دریایی- آبرفت‌های رودخانه‌ای هستیم. این فرایندها بارها تکرار شده و تحت‏تأثیر عوامل اقلیمی و توپوگرافی و دخالت انسان قرار گرفته است.

• خاک‌های شوره‌زار

این خاک در نواحی ساحل دریای خزر و نواحیی که به تدریج آب به عقب می‌رود، دیده می‌شود. آب زیرزمینی در این زمین‌ها بسیار بالاست. از بندرترکمن تا خواجه نفس، همچنین تا گمیشان و نواحی مرزی، نمک در سطح خاک‌های سیلتی لوم دیده می‌شد، اما به علت زهکشی‌های مناسب، مقدار زیادی از این شوری از بین رفته است. خاک‌های نوع شوره‌زار و شنی دشت گرگان که در شمالی‌ترین ناحیه استان وجود دارد و دامنه‏ی آن‌ها به بیابان قره‏قوم می‌رسد، از نظر اقتصادی کم‌ارزش هستند، مگر این‌که تثبیت شن شوند. در این صورت نیز رشد گیاهان محدود است.

سری‌های خاک در دشت‌های شمال استان

در این منطقه، بافت سبک وجود ندارد و حاصلخیز نیستند. بافت سبک در خاک‌‌های دارای ذرات درشت دیده می‌شود که کشاورزی در آن به سادگی انجام می‌شود. بخش‌های شمالی دشت گرگان، بخشی از دریا بود و از زمین‌های شوری تشکیل شده بود که قسمتی از نمک‌های سطحی آن به تدریج با زهکشی‌های طبیعی شسته شده است.

یکی از اهداف اصلی مدیریت اراضی، کنترل تخریب خاک است. تخریب خاک، عامل اصلی کاهش تولیدات کشاورزی و از عوامل مؤثر در آلودگی‌های محیط زیستی ‌و از بین رفتن منابع طبیعی است. مطالعات خاک‌های استان، تغییرات کیفیت و تخریب خاک در منطقه زیارت، فاضل آباد، محمد آباد و زرین گل را در اثر دستکاری و بهره‌برداری نادرست نشان می‌دهد.

…

منابع:

• اسلامی گمش‌تپه، کمال. (1370). مقایسه رده‌بندی عددی با سیستم جامع آمریکایی در برخی خاک‌های گنبد. پایان‌نامه کارشناسی ارشد چاپ نشده. دانشگاه تهران.

• اعتراف، حسین. (1379). اثرات بهره‌برداری از اراضی لسی بر حاصلخیزی و فرسایش خاک در منطقه مراوه‌تپه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد چاپ نشده. دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان.

• اکبری، مهدی. (1386). بررسی و ارائه مدل کمی ارزیابی‏بیابان‌زایی (تخریب) در محدوده اقلیمی مناطق خشک و نیمه خشک استان گلستان. فصل‏نامه برنامه‏ریزی و توسعه استان گلستان، 4 (12).

• بوبک، ‏‏هانس. (1384). سیمای تاریخی جنگل‌های طبیعی و درخت‌زارهای ایران (چاپ اول). (ترجمه عباس پاشایی اول). تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

• پاشایی، عباس. (1392). برخی از خصوصیات فیزیک‌شیمیایی، کانی‌شناسی و میکرومورفولوژیکی توالی لس- خاک‌های قدیمی به عنوان شاخصی از تغییر اقلیمی رسوب‌گذاری و خاک‌سازی در جنوب گرگان. مجله پژوهشی حفاظت آب و خاک، 20 (1) . 

• خطیبی، نسرین‌‏دخت. (1383). جنگل‌های باستانی شمال در آستانه وداع.(چاپ اول). تهران: شرکت سهامی انتشار.

• دردی‏پور، اسماعیل. (1391). اثر عملیات تراس‌بندی بر شاخص‌های کیفیت خاک در حوضه آبخیز چهل‌چای استان گلستان. مجله پژوهشی حفاظت آب و خاک، 19 (3) . 

• رابینو، ياسنت لويي. (1336). سفرنامه مازندران و استرآباد. (ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

• روشنی، قربانعلی. (1373). مطالعه فرسایش خاک در حوزه آبخیز رودخانه قره‌سو و نقش آن در خاک‌های منطقه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد چاپ نشده. دانشگاه تهران.

• زرین‏کفش، منوچهر. (1380). خاک‏شناسی جنگل (چاپ اول). تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع.

• شاه‏‌پسندزاده، مجید. (1383). پهنه‌بندی خطر رویداد زمین لرزه در گستره استان گلستان. گزارش طرح تحقیقاتی استانی. گرگان: دانشگاه گلستان.

• عباس‌‏آبادی، محمدرضا. (1378). ارزیابی کمی بیابان‌زایی در دشت آق‏‌قلا-گمیشان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد چاپ نشده. دانشگاه تهران.

• فجوری، ستاربردی . (1383). مراوه‌تپه در آیینه زمان. گرگان: مختومقلی فراغی.

• قائمی، رمضانعلی، و کیابی، بهرام. (1379). منطقه حفاظت شده‌ جهان‏نما . تهران: انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.

• معینی، اسدالله. (1344). جغرافیا و جغرافیای تاریخی گرگان و دشت. تهران: طبع کتاب.

• مهندسین مشاور تهران پادیر. (1385). کاوش‌های ژئوفیزیکی در شمال استان گلستان. گرگان: سازمان صنایع و معادن استان گلستان.

• مهندسین مشاور آب. (1376). مطالعات مرحله اول سد قره‌سو- زرین گل و شبکه آبیاری و زهکشی مربوطه، گزارش اصلاح و بهسازی اراضی. ساری: شرکت سهامی آب منطقه‌ای مازندران.