حشره‌خور کوچک

حشره‏‌خور کوچک

Eurasian Pygmy Shrew

یکی از کوچک‌ترین پستانداران جهان در استان.

موش‌‏پوزه دراز کوتوله اوراسیایی معروف به حشره‏‌خور کوچک¹، از جمله کوچک‏ترین پستانداران جهان است. طول بدن آن‏ها حدود 60-39 میلی‌متر، دم پوشیده از موهای انبوه با اندازه‏‌ی 46-32 میلی‌متر و وزن‏شان 1/6-4/2 گرم است. چشم‌‏های این جانوران، کوچک و گوش‌‏هایشان گرد است. پوزه‏‌ی باریک، بلند و کشیده‏ مجهز به سبیل‏‌هایی بلند است. بدن آن‏ها را موهایی کوتاه، متراکم، نرم، صاف و رنگ قهوه‌‏ای مایل به خاکستری تا قهوه‌‏ای، پوشانده است که در قسمت زیرین بدن، کم‏رنگ‌تر و سفید مایل به خاکستری می‌‏شود. گاهی برخی از آن‏ها دمی با خال‏‌های سفید دارند و به ندرت، بعضی از آن‏ها زال به دنیا می‌‏آیند. موهای بدن حشره‌خورهای کوچک، یک بار در پاییز، از طرف دم به پوزه و بار دیگر در بهار، از طرف پوزه به دم، می‌‏ریزد.

حشره‌‏خورهای کوچک، جانورانی کف رو بوده، دست و پاهایی کوتاه با پنج انگشت دارند. طول پاهای عقبی آن‏ها اندکی بلندتر از پاهای حشره‌‏خور کوتوله است و به 11-10 میلی‏متر می‌‏رسد. نوک دندان‏ها به دلیل رسوب ترکیبات آهن، قرمز رنگ و بسیار محکم است.

این پستاندار، بومی منطقه‌ی پالئارکتیک است و در اروپا و غرب آسیا، از سطح دریا تا ارتفاع 2260 متری ارتفاعات آلپ یافت می‌‏شود. در ایران، نخستین بار، وجود این گونه از دشت گرگان گزارش شد و تاکنون در منطقه‏‌ی دیگری از کشور یافت نشده است.

حشره‌‏خور کوچک، زندگی در زیستگاه‌‏هایی را ترجیح می‌‏دهد که رویش گیاهی متراکم، پوشش حفاظتی برایش ایجاد کند. آن‏ها در طیف گسترده‏ای از انواع زیستگاه‌‏ها، مشتمل بر مناطق باتلاقی، علفزارها، خلنگزارها، تپه‌‏های ماسه‌‏ای، زیستگاه‏‌های حاشیه‏‌ی جنگل، مناطق صخره‌‏ای، بوته‌‏زارها، برخی جنگل‏‌های سوزنی‌‏برگ و به ندرت در مراتع و لابه‏‌لای پرچین‏‌ها زندگی می‏‌کنند.

جنس‏‌های نر و ماده تفاوت ظاهری بسیار کمی نسبت به هم دارند. ماده‏‌های بالغ، 3 جفت برجستگی پستانی و نرهای بالغ، بیضه‌‏هایی قابل دیدن دارند. هر دو جنس نر و ماده دارای غده‏‌های تولید کننده بو در ناحیه‌‏ی تهیگاه خود هستند. حشره‏‌خورهای کوتوله، از این علائم شیمیایی برای نشانه‏‌گذاری قلمروها و تعیین حدود آن‏ها، همچنین برقراری ارتباط با یکدیگر استفاده می‌کنند. افزون بر آن، این جانوران از راه تولید صدا با دیگران ارتباط برقرار می‏‌کنند. به نظر می‏‌رسد که آن‏ها امواج صوتی با فرکانس بالا را برای تعیین موقعیت هم‌‏نوعان خود یا متجاوزین به قلمروشان به کار می‌برند. این شکارچیان فرصت‌‏طلب، همچون سایر گونه‌‏های جنس سورکس، با وجود آن که قوه‌‏ی بینایی ضعیفی دارند، با تکیه بر قدرت زیاد بویایی، شنوایی و لامسه‏‌شان و با استفاده از امواج صوتی، قادرند حضور طعمه را در عمق 12 سانتی‏متری خاک احساس کنند، سپس به طور مستقیم به طعمه حمله می‏‌کنند و به جز بخش‏‌های نامطبوع شکار مانند پاها و بال‏های بزرگ، آن را می‏‌خورند.

حشره‌‏خور کوچک نر بیش از یک ماده جفت‏گیری می‏‌کند. جفت‏گیری از اوایل بهار تا پاییز انجام و در خرداد ماه به اوج خود می‌رسد. آن‏ها جانورانی غیر حفارند. از این رو، ماده‌‏ها از لانه‌‏های ترک شده از سوی سایر جانوران استفاده می‏‌کنند یا خودشان با علف‏‌های خشک، لانه‌‏ای گلوله‏‌ای شکل در زیر گیاهان می‏‌سازند. ماده‏‌ها، 5-2 بار در هر دوره‏‌ی تولید مثلی سالانه می‏‌زایند و پس از حدود 25-19 روز آبستنی، 12-4 و به طور میانگین 7 نوزاد ناقص، کور، بی‏مو و بی‏دندان با وزن متوسط 25/0 گرم به دنیا می‏‌آورند. بچه‌‏ها در شانزده روزگی چشم باز می‏‌کنند، 30-22 روز شیر می‏‌خورند و پس از 4-3 ماه بالغ می‏‌شوند. در واقع دوره‏‌ی شیردهی، دوره‌‏ی حد فاصل دوره‏‌های بارداری ماده است. توله‌‏هایی که در اوایل سال به دنیا می‌‏آیند، می‌‏توانند خود در همان سال تولیدمثل کنند، اما نوزادانی که در اواخر دوره‌‏ی تولید مثل سالانه به دنیا می‌‏آیند، در بهار سال بعد به بلوغ جنسی می‏‌رسند. حشره‌‏خورهای کوچک در وضعیت اسارت، تا 16 ماه و در حیات وحش 2-5/1 سال عمر می‏‌کنند. بیشترین مرگ و میر آن‏ها نیز در سنین 4-2 ماهگی، وقتی که نسبت به شکارچیان طبیعی و حشرات قابل خوردن بی‏تجربه‌‏اند، اتفاق می‏‌افتد.

آن‏ها به صورت انفرادی زندگی کرده، از قلمروشان در برابر حشره‌‏خورهای دیگر دفاع می‏‌کنند. رژیم غذایی این پستانداران به دسترسی‏‌شان به طعمه‏‌های مختلف بستگی دارد. این رژیم غذایی که متاثر از تغییرات فصلی، آب و هوایی و زیستگاهی است، مشتمل بر بندپایان خشکی‏زی کوچک تر از 6 میلی‌متر مانند حشرات و لارو آن‏ها، عنکبوت‏‌ها، عقرب‏ها، مایت‌‏ها و جورپایان است. همچنین، حلزون‏ها و کرم‏های کوچک، لاشه‏‌ی جانوران و مقادیر اندکی از مواد گیاهی، بدون آن که ترجیح غذایی‌‏شان باشد، در فهرست غذایی‌‏شان قرار می‏‌گیرد. آن‏ها گاهی مهره‏‌داران کوچک را نیز مورد حمله قرار می‏‌دهند، اما ممکن است از خوردن کرم‌‏های خاکی خیلی درشت جثه و برخی از گونه‏‌های هزارپایان پرهیز کنند.

سوخت و ساز بدنی این گونه، به دلیل کوچکی جثه، بسیار زیاد است. از این رو، اشتهای سیری‌‏ناپذیری داشته، در تمام مدت شبانه‌‏روز، برای شکار یا ذخیره‌ی غذا فعالیت می‏‌کنند. این جانوران باید روزانه دست کم معادل 125 درصد وزن بدنشان غذا بخورند و چنانچه چند ساعت بدون غذا بمانند، تلف خواهند شد. آن‏ها به طور عادی، دو برابر وزن خود در روز تغذیه کرده، در هر ساعت به طور متوسط 62/9 سانتی‌متر مکعب اکسیژن مصرف می‏‌کنند. کمبود غذا در فصل سرما با وجود نرخ سوخت و ساز بالای بدنی، وزن این جانوران را در زمستان حدود 28 درصد کاهش می‌‏دهد. در شرایطی که غذا به فراوانی در دسترس نباشد، حشره‌‏خور کوچک ممکن است به طعمه‌‏های بزرگ‏تر از خود نیز حمله کند. آن‏ها به خوبی در آب شنا می‏‌کنند و قادرند به راحتی از شاخه‌‏های درختان بالا بروند.

این جانوران نقش مهمی در کنترل جمعیت آفات، به ویژه آفات جنگل دارند. آن‌ها تأثیر بسیاری در کاهش فراوانی جمعیت پروانه بید زمستانی دارند. از سوی دیگر، آن‏ها به نوبه‌‏ی خود، طعمه‌‏ی برخی گوشتخواران کوچک مانند جغد جنگلی، جغد انبار، پرندگان شکاری، راسوها و سمورها، روباه‌‏ها و گربه‏‌های خانگی در سراسر اوراسیا می‌‏شوند. با این حال، ممکن است به سبب دارا بودن غدد بو، طعمه‌‏های خیلی خوش‌‏طعمی نباشند. حشره‏‌خور کوچک به شدت نسبت به تغییرات ‌محیط‌‌زیست آسیب‏‌پذیر است، بنابراین شاخص زیستی خوبی برای تغییرات ‌محیط‌زیست، از جمله تخریب زیستگاه‌‏های طبیعی، آلودگی به فلزات سنگین، سموم دفع آفات و تغییرات آب و هوایی به شمار می‏‌رود. تخريب زيستگاه و استفاده از سموم دفع آفات، جمعيت این جانوران را نسبت به گذشته كاهش داده است. با وجود این، طبق گزارش اتحادیه‏‌ی جهانی حفاظت از طبیعت، نگرانی زیادی در مورد بقایشان وجود ندارد. در استان گلستان، گونه‌‏های دیگری از حشره‏‌خورها، شامل حشره‏‌خور آبزی مدیترانه‌‏ای، حشره‏‌خور دندان سفید کوچک، حشره‌‏خور دو رنگ و حشره‌‏خور کوتوله نیز زندگی می‏‌کنند.

…

پی‌نوشت:

1. با نام علمی Sorex minute L.1766.

…

منابع:

• اعتماد، اسمعیل. (1363). پستانداران ایران (جلد 3). تهران: سازمان حفاظت ‌محیط‌زیست.

• ضیایی، هوشنگ. (1387). راهنمای صحرایی پستانداران ایران (چاپ 2). تهران: کانون آشنایی با حیات وحش.

• Animal Diversity Web . (2011) . Sorex Minutus . Retrived 10.13 .2011, from: (http://animaldiversity. ummz. umich.edu/site/accounts/pictures/Sorex minutus.html.

• Encyclo Pedia Of Life . (2011) . Savis Pygmy Shrew . Retrived 13.11.2011, from http://eol.org/pages/323672/overview

• The Iucn Red List Of threted Species . (2013) . Suncus Etrusus . Retrieved 13.10.2011 , from Available from: http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/search .