حشره‌خور كوتوله

حشره‌‏خور کوتوله

Savi’s Pygmy Shrew

یکی از ریز جثه‌ترین پستانداران جهان در استان.

موش‌‏پوزه خرطومی کوچک معروف به حشره‌‏خور کوتوله¹، از ریزجثه‌‏ترین پستانداران جهان است. حشره‌‏خور کوتوله، گوش‌هایی به نسبت بزرگ و برآمده، پوزه‌اي دراز و خرطومی و دست و پاهایی کوتاه به طول 8-7 میلی‌متر دارد که در زیر بدنش پنهان شده، به راحتی قابل دیدن نیستند. وزن آن‌ها به حداکثر 3-8/1 گرم، طول بدنشان به 52-30 میلی‌متر و درازای دمشان به 32-24 میلی‌متر می‌رسد. از این رو، چثه‌ای به مراتب کوچک‌تر از یک موش خانگی دارند. این پستانداران به قدری کوچک‌‏اند که می‌توانند حتی از سوراخی به قطر یک مداد هم عبور کنند. رنگ موهای کوتاه و نرم بدن حشره خورهای کوتوله در قسمت پشت، قهوه‌ای مایل به خاکستری و در زیر بدن اندکی روشن‌تر است. این موها در پاییز تا زمستان متراکم‏‌تر و ضخیم‌‏تر می‌شوند. در نزدیکی دهانشان، ردیفی متراکم از سبیلی کوتاه وجود دارد که از آن فعالانه برای جستجوی غذا، به ویژه در شب استفاده می‏‌کنند.

حشره‌‏خورهای کوتوله، سوراخ لانه‏‌ی سایر حیوانات کوچک را با علف  خشک می‏‌پوشانند و زندگي مي‌كنند. اطلاعات زیادی در رابطه با زادآوری این جانوران وجود ندارد. نر و ماده‏‌ها شبیه به یکدیگرند. از اواسط اسفند تا اواسط آبان ماه ممکن است جفتگیری انجام شود. آن‏ها شب فعال، انزواطلب، تک همسر و در همان حال، قلمرو طلب‌اند و به رغم این، در طول فصل تولیدمثل، با جفت خود می‌‏مانند و ممکن است همدیگر و جوان‏‌هایشان را مدتی در لانه تحمل کنند. دوران آبستنی حدود 28 روز است و در هر زایش، به طور معمول 6-2 بچه می‌‏زایند. نوزادان در هنگام تولد، کور و بی‏مو هستند و با گذشت 16-14 روز، چشم‏هایشان باز می‏‌شود. بچه‌‏ها 20-17 روز با شیر مادر تغذیه می‏‌کنند و 4-3 هفته به مادرشان وابسته هستند. مادر، فرزندان جوانش را هنگامی که 10-9 روزه‌‏اند، به مکان دیگری انتقال می‏دهد. در این هنگام، چنانچه بچه‏‌ها از لانه، خارج و پراکنده شده باشند، با تشکیل کاروانی از بچه‏‌هایی که یکی پس از دیگری، زنجیروار به پشت مادر چسبیده‏‌اند، آن‏ها را به سوی مکان جدید هدایت می‏‌کند. این پستانداران به سرعت بالغ می‌‏شوند و در شرایط اسارت، 3-5/1 سال و حداکثر تا 38 ماه عمر می‏‌کنند. با تولید صدایی شبیه جیرجیر و رفتارهای تهاجمی، از قلمرو خود در برابر مزاحمین دفاع می‌کنند. راه ارتباطی این جانوران، صوت و مجرای ادراکی آن‏ها، صوت و بینایی است.

از دیگر ویژگی‏‌های این پستانداران، تحرک زیاد و نرخ بالای سوخت و ساز بدن است. از این رو، برای تأمین انرژی مورد نیاز، ناچارند روزانه 2-5/1 برابر وزنشان غذا بخورند و در هر ساعت به طور متوسط، 22/3 سانتی‌متر مکعب اکسیژن مصرف کنند. بدین ترتیب، همواره در حال جنب و جوش بوده، بيشتر ساعات شبانه‌‏روز را در حال تغذیه به سر می‌‏برند. تأخیر در دسترسی این گونه به غذا، حتی برای چند ساعت، می‌‏تواند منجر به مرگ آن‏ها شود. این حشره‏خور، در فصل سرما و در دوره‏های کم غذایی، به منظور کاهش مصرف انرژی، دمای بدنشان را تا حدود 12 درجه سانتی‏گراد پایین آورده، به خواب موقت زمستانی فرو می‏‌روند. هنگامی که یک حشره‏‌خور کوتوله از خواب زمستانی بیدار می‌شود، بدنش با تواتر 3500 بار در دقیقه به لرزش درمی‌‏آید و در نتیجه‏‌ی آن، دمای بدنش به میزان 83/0 درجه سانتی‏گراد در دقیقه افزایش می‏‌یابد. این افزایش، از جمله بالاترین مقادیر ثبت شده در میان پستانداران است. همچنین، تعداد ضربان قلب‏شان، که در خواب زمستانی به 100 بار در دقیقه کاهش یافته بود، به 1200-800 بار در دقیقه و تنفس‏شان از 50 بار به 800-600 بار در دقیقه افزایش می‏یابد. ضربان قلب این پستاندار به 1511 بار در دقيقه مي‏رسد. لمس بدن حشره‏خور کوتوله با دست یا مواجه شدن آن‏ها با صداي بلند و ناگهاني مانند رعد، ممکن است موجب مرگشان شود. به همین دلیل، اغلب در مدت کوتاهی پس از اسارت، دچار شوك می‏شوند و مي‏‌ميرند. در شرایط اسارت، آن‏ها مایلند در زیر اشیایی مانند برگ‏ها مخفی شده، نظافت و از خود مراقبت کنند.

حشره‏‌خورهای کوتوله، جانورانی شب‏زی‏‌اند و در طول شب، به ویژه در سپیده‏‌دم فعال‏‌ترند. حواس بويايي، شنوايي و لامسه‏ی بسيار قدرتمند، به آن‏ها امکان داده تا بدون تکیه بر حس بینایی ضعیف‏شان، به جستجوی غذا بپردازند. این پستانداران، از بی‏‌مهرگانی همچون کرم خاکی و حشرات تغذیه ‏می کنند، اما ممکن است به پستانداران، دوزیستان و خزندگان هم جثه‏‌ی خود نیز حمله کنند. سپس طعمه را بدون آن که دست‏های‌شان را به کار بگیرند، با ولع می‏‌خورند. با این وجود، هر چه طعمه‏‌شان کوچک‏تر باشد، آن را راحت‏تر می‏‌خورند.

حشره‏‌خورهای کوتوله، آب و هوای گرم و مرطوب را ترجیح می‌‏دهند. آن‏ها به طور گسترده در مناطق نیمه خشک و مناطق مرطوب هم‏‌سطح دریای آزاد تا ارتفاع 3000 متری واقع در کمربند جغرافیایی عرض 30 تا 10 درجه‏ی شمالی زمین از جنوب اروپا و آفریقای شمالی تا بخش‏‌هایی از شرق نزدیک و شبه‌جزیره‏‌ی عربستان، آسیای مرکزی، جنوب آسیا و بخش اصلی جنوب شرقی آسیا تا جزیره‌ی بورنئو در شرق پراکندگی دارند. در ایران، این گونه نخستین بار در دشت گرگان یافت شد، اما بعدها، وجود آن از دشت مغان، منطقه‌ی تجن در نزدیکی مرز ترکمنستان با ایران و در سال‏‌های اخیر، از جزیره‏‌ی قشم نیز گزارش شد.

همچنین این جانوران ممکن است نقش مهمی در کنترل جمعیت حشرات داشته باشند. افزون بر آن، خود در سفره‌ی غذایی جانورانی چون گربه‌‏ها، راسوها، خارپشت‏‌ها، مارها و جغدها قرار دارند و در تداوم بقای این گونه‌‏ها نقش دارند. این پستانداران به عنوان شاخص اکوسیستم سالم شناخته شده‌‏اند.

اتحادیه‌ی جهانی حفاظت از طبیعت، حشره‏‌خور کوتوله را به دلیل وسعت زیاد پراکندگی جمعیت‏شان، قرار گرفتن برخی از زیستگاه‏‌هایشان در مناطق حفاظت شده، بردباری آن‏ها به درجاتی از تغییر و تبدیل زیستگاه و این که فراوانی‏‌شان دچار کاهش سریع نشده است، در فهرست گونه‏‌هایی قرار داده که نگرانی زیادی نسبت به بقایشان وجود ندارد. با این وجود، فراوانی این جانوران نسبت به گذشته كاهش یافته و به طور نسبی کمیاب شده‌‏اند. افزون بر آن، در برخی کشورها در معرض تهدید قرار گرفته‌‏اند.

در استان گلستان، گونه‏‌های دیگری از حشره‏‌خورها مانند حشره‌‏خور آبزی مدیترانه‌‏ای، حشره‌‏خور دندان سفید کوچک، حشره‏‌خور دو رنگ و حشره‌‏خور کوچک نیز زندگی می‏‌کنند.

…

پی‌نوشت:

1. با نام علمی Suncus etruscus Savi, 1822

…

منابع:

• اعتماد، اسمعیل. (1363). پستانداران ایران (جلد 3). تهران: سازمان حفاظت ‌محیط‌زیست.

• ضیایی، هوشنگ. (1388). راهنمای صحرایی پستانداران ایران (چاپ 2). تهران: کانون آشنایی با حیات وحش.

• فیروز، اسکندر. (1378). حیات وحش ایران: مهره‌داران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

• Animal Diversity Web . (2011) . Suncus Etruscuc . Retrived 13.10.2011, from http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/pictures/Suncus_etruscus.html .

• Encyclopedia Of Life . (2013) . Savis Pygmy Sherew . Retrived 25. 9.2013, From http://eol.org/pages/1178715/details .

• Encyclopedia Of Life . (2011) . Suncus Etruscus .Retrived . 7. 11.2011, From http://www.eol.org/Pages/1178715 .

• The Iucn Red List Of Threatend Species. (2011) . Suncus Etruscuc . Retrived 13.10.2011, from: http://www.iucnredlist.org/details/29671/0 .