مرزبن

مَرزبُن       /         Marzbon

روستایی واقع در دهستان خرمارود شمالی، بخش مرکزی، شهرستان آزادشهر، استان گلستان.

روستای مرزبن در ۶ کیلومتری جنوب شرقی شهر آزادشهر و ۸۱ کیلومتری گرگان واقع شده است. این روستا  در عرض جغرافیایی ً44  َ3 °37 و طول جغرافیایی ً48  َ13 °55 قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا ۲۴۲ متر است. ارتفاع این روستا از سطح دریا 242 متر است.[1]

 روستای مرزبن از شمال به جاده آزادشهر–شاهرود و روستای سرکهریزا، از جنوب و شرق به جنگل‌های هیرکانی و از غرب به روستای فاضل‌آباد محدود می‌شود.

وجه تسمیه روستای مرزبن (در زبان محاوره «مرزبان») به دلیل قرارگیری آن در دامنه کوه‌های نورحاجی و گَه‌تپه در جنگل‌های هیرکانی است. در گویش محلی این منطقه، یال کوه «مرز» و دامنه کوه «بُن» نامیده می‌شود، از این رو این روستا «مرزبن» نام گرفته است.

یکی دیگر از دلایل نام‌گذاری روستای مرزبُن، موقعیت جغرافیایی آن است. این روستا در دامنه کوه قرار دارد و در واقع در «مرز» بین دشت و کوه واقع شده است. واژه «بُن» نیز از کلمه «بُنه» به معنای منزلگاه گرفته شده و در اینجا به معنای محل سکونت و جای قرار گرفتن است. بنابراین، «مرزبُن» به معنای محل سکونت و منزلگاه در کوهپایه می‌باشد.[2]

با وجود تپه‌های باستانی و سکه‌های کشف‌شده در نزدیکی روستای مرزبُن، که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند، می‌توان نتیجه گرفت که در این منطقه مردمانی سکونت داشته و زندگی می‌کرده‌اند.

یکی از این تپه‌های باستانی، تپه محمدرضا سلمان است که با قدمتی از دوره پیش از تاریخ تا دوره تاریخی، به شماره ۱۳۴۶۵ در تاریخ ۶ مهر ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.[3]

دومین تپه باستانی، تپه حسین شیرو (تپه خوردو)، متعلق به عصر آهن تا دوره تاریخی است و در میراث فرهنگی تحت نام تپه سرکهریزک (به دلیل نزدیکی به روستای سرکهریزا) به شماره ۱۳۵۴۷ در تاریخ ۶ مهر ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.[4] 

در سال ۱۳۸۵، در زمین‌های کشاورزی شمال روستای مرزبُن، بیش از ۲۰۰۰ سکه نقره‌ای به نام امیرعلی مؤید، مربوط به دوره سربداران و سال ۷۵۹ هجری قمری، که محل ضرب آن گرگان امروزی (استرآباد قدیم) بوده است، کشف شد. این سکه‌ها هم‌اکنون در موزه باستان‌شناسی گرگان نگهداری می‌شوند.[5]

تپه باستانی کلاغ کُلو در قسمت پایکوهی البرز و در محدوده چهارجنگل و زمین‌های زراعی روستای مرزبُن (شمال غربی روستا) قرار دارد. شکل خاص این تپه از دور، بیانگر حضور و فعالیت انسان بر روی آن در سده‌ها و هزاره‌های گذشته است و وجود آثار و بقایای انسانی بر سطح تپه و دامنه‌های اطراف آن این فرضیه را تأیید می‌کند.[6] 

تپه کلان، این تپه باستانی در شمال غربی روستای مرزبُن و در مجاورت جاده ورودی روستا قرار دارد. به دلیل اشراف و تسلطی که بر منطقه و آبادی‌های پیرامون خود، همچون تپه‌های باستانی قوض تپه، تپه قلعه محمدزمان خان خاندوز، تپه حسن فاضل‌آباد و مجموعه تپه‌های باستانی کلاغ کُلو در چهارجنگل و چشمه لاشو تا قارا تپه دارد، به احتمال زیاد این تپه یک قلعه یا دژ نظامی بوده است.[7] لازم به ذکر است که دو تپه فوق هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده‌اند.

آسیاب آبی لاشو که امروزه تنها سنگ‌چین محل ریزش آب از بقایای آن باقی مانده است.

در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران، لغت‌نامه دهخدا و کتاب جغرافیا و جغرافیای تاریخی گرگان و دشت، ذیل واژه «مرزبُن» (Marz-bon) چنین آمده است: «دهی از بخش رامیان، شهرستان گرگان، واقع در ۱۰ کیلومتری شمال خاوری رامیان و ۳ کیلومتری جنوب شوسه گرگان به شاهرود. منطقه‌ای دشتی با آب‌وهوای معتدل و مرطوب است. تعداد سکنه آن ۴۶۰ نفر، مذهب آنان شیعه و زبان رایج فارسی و ترکی است. آب مورد نیاز از قنات و رودخانه خرمارود تأمین می‌شود. محصولات عمده آن برنج، غلات و کنجد است. شغل اصلی اهالی زراعت و گله‌داری و صنایع دستی زنان شامل بافت پارچه‌های ابریشمی و کرباس می‌باشد. راه دسترسی به روستا نیز مالرو است.»[8]

روستای مرزبُن یکی از روستاهای قدیمی و بزرگ منطقه به‌شمار می‌آید و قدمت آن بیش از بسیاری از روستاهای اطراف و حتی شهر آزادشهر تخمین زده شده است؛ قدمت آن حدود ۱۰۰ سال برآورد می‌شود. این روستا در گذشته دو بار بر اثر آتش‌سوزی ویران شده بود.

قدیمی‌ترین آمار جمعیتی روستای مرزبُن مربوط به سال ۱۳۲۹ش با ۴۶۰ نفر سکنه است[9] و در سال ۱۳۴۴ش تعداد سکنه به ۴۶۹ نفر افزایش یافته بود.[10]

آمار جمعیتی روستای مرزبُن بر اساس سرشماری نفوس و مسکن ایران در فاصله سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ ش به شرح زیر است:[11]

اهالی روستای مرزبُن به زبان فارسی سخن می‌گویند و همگی مسلمان و شیعه‌مذهب هستند. گویش مردم این روستا با گویش‌های استرآبادی و فندرسکی قرابت زیادی دارد و دارای وجوه و واژگان مشترک است. در این گویش، از یک‌سو تمایل به کوتاه‌سازی واژه‌ها و جملات وجود دارد و از سوی دیگر، کاربرد کسره (-ِ) در تلفظ کلمات بیشتر مشاهده می‌شود. ترکیب قومی جمعیت روستا به‌طور کامل از مردم بومی و محلی تشکیل شده است.

نام‌های خانوادگی ساکنان کنونی روستای مرزبُن عبارت‌اند از: بذرافشان، گلچین، کوهساری، کوهستانی، خان‌احمدی، گنجی‌وطن، کمالی‌وطن، امینی، شفاهی، حسینی، دیدگاه، مقیمی، شالگردی، درودی، نادمی، سعیدی، طاهری‌قره‌قاچ، حسین‌زاده، رجبلو، نعیمی، مداح، فرزان، رحیمی، مفیدی، صادقی، برزگر و معتمدی‌منش.

بیشتر اهالی روستای مرزبُن نام خانوادگی «بذرافشان» را برگزیده‌اند که برگرفته از شغل آباء و اجدادی آنان است.[12]

در سال ۱۳۴۳ش، زمین‌های کشاورزی روستای مرزبُن همانند سایر نقاط کشور مشمول قانون اصلاحات ارضی قرار گرفت. در آن زمان، زمین به افراد متأهل واگذار می‌شد و اسناد مربوط به آن در بایگانی خانوادگی اهالی روستا نگهداری می‌شود.[13]

کشاورزی و دامداری شغل اصلی بیشتر ساکنان روستای مرزبُن است. حدود ۷۵۰ هکتار زمین کشاورزی مسطح و ناهموار در اختیار اهالی قرار دارد. محصولات عمده کشاورزی این منطقه شامل برنج، گندم، جو، سویا، کلزا، سیب‌زمینی، پیاز و پیازچه، کدو، چغندر، کاهو، گیاهان دارویی و نیز محصولات باغی مانند انار، زیتون، هلو، شلیل، خرمالو، آلو و گلابی است.

در زمینه دامداری، چندین واحد سنتی با بیش از ۳۰۰۰ رأس دام سبک و ۱۶۰ رأس دام سنگین فعال هستند. همچنین یک واحد گاوداری صنعتی و سه واحد مرغداری با تولید سالانه حدود ۳۷۵٬۰۰۰ قطعه مرغ گوشتی در این روستا فعالیت دارند. افزون بر این، زنبورداری با تولید سالانه حدود ۳۰۰۰ کیلوگرم عسل و پرورش ماهی در سد مرزبُن از دیگر فعالیت‌های اقتصادی روستاست.[14]

محدوده زمین‌های زراعی روستای مرزبُن در سمت غرب به مناطق کلاغ‌کلو و چهارجنگل، در شرق به توت‌های رضاقلی و یِرتا، و در شمال به زمین‌های موسوم به مازاد شورایی، پشت‌تپه و تپه‌کلان (در مجاورت جاده بین‌المللی آزادشهر و سد مرزبُن) محدود می‌شود.

آب مورد نیاز زمین‌های کشاورزی غرب روستای مرزبُن، در مناطق کلاغ‌کلو و لاشو، از آبشار لاشو که از کوه‌های گَه‌تپاه سرچشمه می‌گیرد، تأمین می‌شود. زمین‌های جنوب‌غربی روستا، موسوم به چهارجنگل، از آب‌های سرچشمه‌گرفته از کوه‌های نورحاجی مشروب می‌شوند. آب مورد نیاز زمین‌های جنوبی و بخشی از اراضی شمالی روستای مرزبُن از چشمه‌های ریقو (ریگ‌آب) و باریکو (باریک‌آب) تأمین می‌شود. بخش دیگری از زمین‌های کشاورزی شمال روستا از رودخانه خرمارود[15]، که در گویش محلی «خرمالو» خوانده می‌شود، بهره‌مند است. آب این رودخانه در سد خاکی به وسعت حدود ۲۵ هکتار که در دهه ۱۳۶۰ش در محدوده زمین‌های زراعی شورایی مرزبُن احداث شده، ذخیره و در فصل کشاورزی برای آبیاری زمین‌های شمالی استفاده می‌شود. بخشی از آب زمین‌های زراعی روستای مرزبُن نیز از طریق چاه تأمین می‌شود. در گذشته، این روستا دارای دو قنات بوده که به‌صورت مشترک با روستای سرکهریزا برای آبیاری زمین‌های کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.[16] همچنین در این روستا اراضی دیم نیز وجود دارد که کشاورزان وابسته به نزولات جوی برای کشت آن‌ها هستند.

محلات روستای مرزبُن شامل بالا محله، پایین محله، وسط محله، فاطمیه، مختارآباد، محمدآباد، شیرمحمد محله و کوهستانی محله است. در سال‌های اخیر، با اجرای طرح هادی توسط بنیاد مسکن، به منظور حفظ بافت سنتی روستا و آسفالت خیابان‌ها و سنگ‌فرش پیاده‌روها، کوچه‌ها نام‌گذاری شده‌اند.

اگرچه بیشتر خانه‌های روستا به سبک نوین ساخته شده‌اند، اما بناهای قدیمی با قدمتی بیش از ۷۰ سال نیز دیده می‌شوند. این ساختمان‌ها معمولاً سقف شیروانی با پوشش حلب یا ایرانیت دارند و گاه دو طبقه هستند. در ساخت آن‌ها عمدتاً از چوب جنگلی و سپیدار استفاده شده است.

در سال‌های اخیر، گسترش روستای مرزبُن بیشتر به سمت غرب (اَلقچا) و شمال، و در امتداد ورودی جاده اصلی روستا صورت گرفته است.

پیشینه تأسیس دبستان در روستای مرزبُن بر اساس نامه شماره ۲۱۹۵۳ مورخ ۲۱/۱۱/۱۳۳۶ از سوی آقای کاردر، رئیس فرهنگ شهرستان گرگان و دشت، به وزارت فرهنگ و معارف بازمی‌گردد. این نامه مربوط به روستای مرزبُن، از جمله روستاهای شهرستان آزادشهر، است که در سال ۱۳۳۷ش دارای مدرسه جدید شد و برای معلمان آن تقاضای اعتبار و حقوق گردید.[17]بر اساس جدول آماری سال تحصیلی ۱۳۴۳-۱۳۴۴، مدرسه ابتدایی مرزبُن به صورت مختلط و زیر نظر اداره آموزش و پرورش گنبد کاووس اداره می‌شد.[18]

اولین ساختمان مدرسه در روستای مرزبُن در سال ۱۳۳۶ش و در فهرست ساختمان‌های فرهنگی گرگان و دشت، با استفاده از اعتبارات وزارت فرهنگ، بانک ساختمانی، سازمان برنامه و سهم ۴ درصدی پنج شورای عمران و با مشارکت مردم، تا پایان همان سال و بر اساس نقشه‌های مصوب وزارت فرهنگ احداث شد.

این ساختمان مربوط به دبستان نوبنیاد مرزبُن بود که با مساحت ۵۰ متر مربع اعیان و ۲۵۰ متر مربع عرصه و با هزینه تقریبی ۴۰٬۰۰۰ ریال توسط وزارت فرهنگ ساخته شد.[19]

آب شرب روستای مرزبُن تا اواخر دهه ۱۳۸۰ش از چشمه‌های ارتفاعات جنوب روستا (ریقو، ریقچی و باریکو) تأمین می‌شد و از طریق لوله‌کشی به مخزنی در زمین کشاورزی اکبریحیی در بالای روستا منتقل می‌گردید. آب از این مخزن به داخل روستا هدایت و در سال ۱۳۴۸ش در اختیار اهالی قرار می‌گرفت.

در دهه ۱۳۹۰ش، مجتمع آب‌رسانی جدیدی توسط شرکت آب و فاضلاب در کنار جاده شمال روستا احداث شد. پس از حفر چاه و انتقال آب به منبعی در بالاترین نقطه روستا، واقع در جنوب زمین کشاورزی اکبریحییی، آب به شبکه لوله‌کشی روستا متصل شد.

برق اولیه روستای مرزبُن از طریق موتور برق بلاکستون تأمین می‌شد که متعلق به حاج احمد، حاج باقر و سایر شرکا بود. این موتور برق توسط استاد غلامرضا جغتایی، پدر خانم سلیمان حاج احمد، از ساعت ۵ بعدازظهر تا ۱۰ شب و به مدت حدود ۱۰ سال، تا سال ۱۳۵۶ش برق مورد نیاز روستا را تأمین می‌کرد. در طول روز نیز این موتور برق برای چرخاندن آسیاب گندم روستا استفاده می‌شد.[20]

روستای مرزبُن از امکانات زیربنایی متنوعی برخوردار است که شامل آب، برق، گاز، تلفن ثابت و اینترنت پرسرعت (ADSL) می‌باشد.

در حال حاضر، روستای مرزبُن دارای امکانات و تأسیسات متعددی است که شامل مسجد جامع، فاطمیه، ابوالفضلیه، کتابخانه عمومی، خانه بهداشت، دو واحد نانوایی بربری، سالن ورزشی سرپوشیده، زمین ورزشی روباز با چمن طبیعی به مساحت ۲ هکتار، حمام عمومی با سه نمره انفرادی (۱۳۴۷ش)، آب‌بندان به مساحت ۲۵ هکتار، آسیاب غلات و گیاهان دارویی، شعبه توزیع نفت، دو مدرسه ابتدایی و متوسطه اول، دفتر مخابرات، ساختمان دهیاری، کانون فرهنگی محراب و پایگاه بسیج شهید رجایی و ساره می‌باشد.

در پیشینه تاریخی روستای مرزبُن، خانه‌ی انصاف از سال ۱۳۴۳ش در ساختمانی مجزا در جنب مسجد جامع افتتاح شد و تا سال ۱۳۵۷ش فعالیت داشت. اعضای این خانه شامل رئیس، منشی (دفتردار) و نمایندگان مردم روستا بودند و فعالیت آن زیر نظر دادگستری رامیان انجام می‌شد.[21] همچنین، روستای مرزبُن تا پایان اسفند ۱۳۴۲ش یکی از ۶۸ شرکت تعاونی فعال در منطقه گرگان و دشت بوده است.[22]

جنگل‌های روستای مرزبُن در منابعی همچون کتاب جغرافیا و جغرافیای تاریخی گرگان و دشت ذیل عنوان جنگل‌های منطقه جنگلبانی دشت گرگان و جنگل‌های رامیان مورد اشاره قرار گرفته است.[23]

آداب و رسوم اهالی روستای مرزبُن شامل مراسم خواستگاری، عقد و عروسی، مراسم تعزیه (از سال ۱۳۹۰ش در شب شام غریبان)، پیش‌عیدی، ساعت خوشی، اولین عید برای اموات و دیگر آیین‌های محلی است و همانند سایر روستاها برگزار می‌شود.

در زمینه صنایع دستی، بانوان روستا از گذشته به بافت پارچه‌های پشمی و ابریشمی[24] و گلدوزی دستی روی پارچه مشغول بوده و این سنت‌ها همچنان رواج دارند.

از جمله غذاهای سنتی روستای مرزبُن که از دیرباز تهیه و مورد استفاده خانواده‌های روستا بوده است، می‌توان به ماش پلو، تِرش پلو، سِلِف تِرشَک، آش ماش («ماشِلِه»)، آش دوغ («دوغ شورابا»)، تِرشو (نوعی سوپ)، آش رشته («آش خمیر»)، تِرشی آش (نوعی سوپ)، کشک («قِرتو»)، نارنجی پلو، چَکو، جیکلَک، کدو تِرشَک و نان‌های محلی شامل کماج، نان اَلَزو، نان سِیچو («قره قروت»)، نان سیب‌زمینی، نان جِزغاله، نان کاک، فتیر و نان قلاچ معمولی اشاره کرد.

از جمله بازی‌های بومی و محلی رایج در روستای مرزبُن می‌توان به وسط‌بازی («داژبال»)، هفت‌سنگ، قایم‌موشک («جاجو خورک»)، سوک‌سوک، تخته‌بازی، طناب‌بازی، اسم و فامیل، نقطه‌بازی، گردو‌بازی («جوز‌بازی»)، تیله‌بازی («تک‌بازی»)، پاچو‌سواری، اَلِکَل توتانِکَل، آبرُ آبرُ، پیش‌پیش کِنَک، پارا یا لَنگ («پاره‌بازی»)، چلیکه‌بازی، ریگ‌بازی، یِقول دو قول («رِق‌بازی»، مخصوص دختران)، آش پتیکا، خاله‌بازی و عاروسک‌بازی (همگی مخصوص دختران) اشاره کرد.

روستای مرزبُن دارای یک قبرستان قدیمی بوده که در ابتدای بافت قدیم روستا قرار داشت و در حال حاضر ساختمان دهیاری در آن محل ساخته شده است. قبرستان فعلی روستا در شمال آن و در دامنه جنگل واقع است.

در جریان جنگ تحمیلی ایران و عراق (۱۳۵۹–۱۳۶۷ش)، چهار نفر از اهالی روستای مرزبُن به شهادت رسیدند.

منابع:

• بذرافشان، قربانعلی (1400). گفت‌وگوی شخصی با حسین دیدگاه (حاجی یارمحمد).
• بذرافشان، قربانعلی (1400). گفت‌وگوی شخصی با حسین رضایی(پژوهشگر).
• بذرافشان، قربانعلی (1402). گفت‌وگوی شخصی با حسن گنجی‌وطن (مدیرکل بازنشسته اداره کل غله).
• بذرافشان، قربانعلی (1402). گفت‌وگوی شخصی با حسنعلی بذرافشان (عضو شورای روستا).
• دهخدا، علی اکبر.(1377).  لغت نامه دهخدا (زیرنظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، چاپ دوم، ج.13). تهران: موسسه لغت‌نامه دهخدا، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• سازمان نقشه برداری کشور، پایگاه ملی نام‏های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
• ستاد ارتش ایران. (1329). فرهنگ جغرافیایی ایران(جلد سوم). تهران: انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش.
• سند قطعی غیرمنقول زمین زراعی شماره ۳۲۳۰. (۱۳۴۳، ۱ شهریور).
• فجوری، ستاربردی و بذرافشان، قربان‌علی. (1397). پیشینه‌ی آموزش و پرورش نوین استان گلستان. گرگان: انتشارات نوروزی.
• فروتن، اشکان و بیکی‌بروجنی، شهناز. (1390). شهرنامه‌های استان گلستان . آزادشهر(تاریخ، سرزمین، فرهنگ)(جلد1). به سفارش اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی. تهران: نشر رسانش.
• مرکز اسناد ملی ایران. سند آرشیوی شماره ۳۷۰۱۵-۲۹۷. تهران: مرکز اسناد ملی ایران [منبع آرشیوی].
• مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir
• معینی، اسدالله. (1344). جغرافیا و جغرافیای تاریخی گرگان و دشت. تهران: چاپخانه شرکت سهامی طبع کتاب.
• نوری، مصطفی و سرایلو، اشرف. (1394). اسناد تحولات فرهنگی گرگان و دشت  آموزش و پرورش (جلد1). گرگان:  انتشارات بنام.
• ویکی‌پدیا، دانشنامه آزاد. (ب.ن.). صفحهٔ اصلی. بازیابی‌شده از https://fa.wikipedia.org