تاریخ جرجان

تاریخ جرجان  Tarikh Jorjan

کتابی است در زمینه‌ی شناسایی تاریخ محلی- منطقه‌ای سرزمین جرجان به زبان عربی.

«تاریخ جرجان اَو کتاب معرفه علماء اهل جرجان» مشهور به «تاریخ جرجان»، اثر ابوالقاسم حمزه بن یوسف بن ابراهیم سهمی جرجانی، در یک جلد که به خط نسخ نگاشته شده و درباره‌ی تاریخ تألیف آن در هیچ یک از منابع، اشاره‌ای نشده است.

این کتاب دربرگیرنده‎‌ی دو مبحث اصلی است:

مطالب و وقایع تاریخی جرجان، از جمله فتح گرگان به دست مسلمانان، ورود اصحاب پیامبر اسلام (ص) و تابعان به این خطه، نسب یزید بن مهلب و فرزندان او، کارگزاران بنی‌امیه و ... که به طور خلاصه و مختصر، حدود 20 صفحه از کل کتاب را شامل می‌شود.

ترجمه‌ها یا شرح‌حال‎ها که بخش عمده‌ی کتاب را تشکیل می‎دهد و به ترتیب حروف الفبای عربی تنظیم شده و به معرفی 1194 تن از عالمان، فقیهان، راویان، محدثان، مفسران، مصنفان و حافظان بزرگ قرآن، اعم از کسانی که اهل جرجان بوده یا کسانی که به جرجان وارد شده و به تدریج جرجانی شده‌اند یا مردانی از اهالی جرجان که به سرزمین‎های دیگر رفته‎اند، می‎پردازد. برخی منابع، این تعداد را حدود 1020 تن  ذکر کرده‎اند که درست نیست.

سهمی در دیباچه‌ی مختصری که در آغاز کتاب، در بیان دلایل نگارش این اثر آورده، مواردی از جمله عدم توجه مورخان به تاریخ جرجان، فقدان یک کتاب مدون در مورد تاریخ این منطقه، معرفی و ضبط نام بزرگان، دانشمندان و عالمان اهل جرجان، به ویژه شماری از صحابه پیامبر(ص) و تابعان که به جرجان رفته و باعث افتخار این سرزمین شده‌اند را عنوان کرده است. وی از ذکر ترجمه حال زنان مشهور نیز غفلت نکرده و شرح مختصری از زندگانی 12 تن از زنان نام‌آور و دانشمند جرجان و نواحی آن را نیز آورده است.

سهمی، کتاب خود را به سبک پیشینیان به چهارده باب تقسیم کرده است:

خطبه (مقدمه): باب ذکر فتح جرجان، باب ذکر کسانی از اصحاب پیامبر(ص) که به جرجان وارد شده‌اند، باب کسانی از تابعان که به جرجان وارد شده‌اند، ذکر نسب یزید بن مهلب و فرزندان او، ذکر آنچه که از حدیث یزید بن مهلب استناد کرده است، ذکر مکارم یزیدبن‎مهلب، ذکر کارگزاران بنی‎امیه، ذکر نام‎گذاری مساجدی که در زمان بنی‌امیه بنا نهاده شد، ذکر خلفای عباسی که به جرجان وارد شده‎اند، ذکر کارگزاران بنی‌عباس، باب حرف الف از اسم احمد(27 تن).

ادامه اسم احمد. (73 تن)

ادامه اسم احمد تا اسم اسحاق.(80 تن)

ادامه حرف الف از اسم اشعث تا حرف حاء، اسم حسین. (96 تن)

ادامه اسم حسین تا حرف شین. (96 تن)

حرف صاد تا حرف عین، اسم عبدالله. (71 تن)

ادامه حرف عین از اسم عبیدالله تا اسم علی. (87 تن)

ادامه حرف عین از اسم عمران تا حرف کاف، اسم کرز. (88 تن)

ادامه اسم کرز تا حرف میم اسم محمد.(21 تن)

ادامه اسم محمد.(104 تن)

ادامه اسم محمد.(168 تن)

ادامه اسم محمد تا حرف یاء، اسم یحیی.(115 تن)

حرف یاء تا پایان. ذکر روایتگران زن، فصل در تصحیف نام‌هایی که به اشتباه، جرجانی خوانده شده‌اند. تکمله بر تاریخ استرآباد اثر ادریسی، از حرف الف تا حرف عین، اسم عبدالله.(96 تن)

ادامه اسم عبدالله تا حرف یاء.(84 تن)

• ویژگی‌ها

ذکر شرح‌حال شخصیت‌هایی که در دیگر منابع تاریخی از آن‌ها نامی به میان نیامده است، از جمله احمد بن آدم جرجانی (رقم 15)، اسماعیل بن زید جرجانی(رقم 162)،  اسحاق بن عیسی بن یونس(رقم 186)، حسن بن یحیی بن نصر (رقم 255)، سلیمان ‌بن‌ داوود بن ‌ابی ‌غصن ‌قزاز جرجانی (رقم 350)، عبدالمؤمن‌ بن‌ عیسی ‌بن ‌یونس (رقم394)، ابوزرعه ‌محمدبن ‌عبدالوهاب ‌بن ‌هشام (رقم646)، ابوعبدالله محمد بن عمیره جرجانی (رقم 708) و ابوعلی محمد بن حسین بن علی حافظ. (رقم 819)

این اثر با توجه به شرح حال شخصیت‏‌هایی همچون ابی ‌احمد ‌عبدالله ‌بن‌ عدی‌ جرجانی، ابی بکر ‎احمد بن ‎ابراهیم ‎اسماعیلی جرجانی و ابی احمد محمد بن احمد غطریفی و تنی دیگر از دانشمندان، منبع دست اول به شمار می‌آید.

در ترجمه‌ی حال برخی شخصیت‌ها، مطالب پرفایده‌ای یافت می‌شود که در دیگر منابع وجود ندارد، از جمله در شرح حال امام ‌ابی‌سعداسماعیل‌بن ‌احمدبن‎ابراهیم اسماعیلی (رقم 170) و حاتم بن یونس حافظ جرجانی مشهور به ابن ابی‌لیث . (رقم 297)

تنها نسخه‌ی خطی موجود از این کتاب، متعلق به کتابخانه بودلیان دانشگاه آکسفورد به شماره276، از مستملکات خزانه ولیم لاد، اسقف اعظم کلیسای کانتربری و رئیس دانشگاه آکسفورد است که در سال 1638م ثبت شده است و نسخه دیگری از این اثر در دنیا وجود ندارد. این اثر به خط محمد بن نصرالله بن علی ناسخ، در تاریخ 25 صفر سال 689 ق، در 224 ورق به نگارش درآمده و در حاشیه‌ی نخستین ورق از کتاب نیز ترجمه‌ای از شرح حال سهمی به قلم امام تاج‌الدین احمد بن عبدالقادر بن احمد بن مکتوم بن احمد بن محمد قیسی دمشقی حنفی نگاشته شده است. این اثر از روی نسخه‌ای که به خط عبدالرحمن بن حسین بن عبدالرحمن تنیسی در سال 596 ق نگاشته شده و برای ابی محمد عبدالغنی بن عبدالواحد بن علی بن سرور مقدسی حافظ قرائت شده، به نگارش درآمده است. نام کتاب بر روی لوح نسخه‌ی مزبور «معرفه علماء اهل جرجان و تواریخهم و اخبارهم و من حل بها من العلماء و غیرهم رواه الاخبار علی حروف معجم» عنوان شده و چنان‎که از صفحه نخستین آن برمی‌آید، پس از سهمی، راویان دیگری نیز در نگارش آن دست داشته‌اند که عبارتند از: شیخ ابی القاسم اسماعیل بن مسعده بن اسماعیل بن احمد بن ابراهیم بن اسماعیل اسماعیلی، شیخ ابی‌القاسم اسماعیل بن احمد بن عمر بن اشعث سمرقندی، شیخ العدل فخر الاسلام ابی الفضل بن مسعود بن علی بن عبیدالله بن نادر، شیخ العالم حافظ ابی محمد عبدالغنی بن عبدالواحد بن علی بن سرور مقدسی، عبدالرحمن بن حسین بن عبدالرحمن شافعی تنیسی.

این نسخه نخستین بار به تصحیح شیخ ابوعبدالله عبدالرحمن بن یحیی بن علی بن ابی بکر  المعلمی الیمانی در چاپخانه مجلس دایره‌المعارف العثمانی حیدرآباد دکن هندوستان با مقدمه‌ای مفصل (28 صفحه) همراه با متن کتاب (517 صفحه) و فهرست اعلام (219 صفحه)، در سال 1369 ق به چاپ رسید. نکته‌ی جالب توجه این‌که: تاریخ نشر کتاب از تاریخ مقدمه‌ی مصحح (اوایل محرم‏الحرام 1370ق) جلوتر بود. این کتاب برای دومین بار توسط ناشر مزبور پس از مرگ مصحح، در سال 1387ق انتشار یافت. پس از آن نیز انتشارات عالم الکتب بیروت لبنان، این کتاب را زیر نظر محمد عبدالمعیدخان، مدیر دایره‌المعارف العثمانیه هند، در سال 1396ق منتشر و در سال‌های 1399 ،1401 و 1407ق تجدید چاپ کرد.

تاریخ جرجان، علی‌رغم ارزش و اهمیت زیاد، هنوز به زبان فارسی ترجمه نشده است. سخاوی در الإعلان بالتوبیخ، از این اثر نام برده و نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته و چنان‌که گفته، ضیاء مقدسی نیز این کتاب را به اختصار درآورده است.

منابع:

• التمیمی السمعانی. ابی سعید عبدالکریم بن محمدبن منصور. (1400ق). الانساب (جلد 3، چاپ 2). (تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی). قاهره: مکتبه ابن تمیمه.

• حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله. [بی‌تا]. کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون (جلد اول). (تصحیح محمد شرف‌الدین یالتاقیا). بیروت: دار احیاء التراث العربی.

• خان‌محمدی، علی‌اکبر. (1366). مقدمه‌ای بر کتاب‎شناسی تاریخی تعلیم و تربیت اسلامی. تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاهی، 11، 36-1.

• الخطیب البغدادی، ابی بکر محمدبن علی بن ثابت. (1422ق). تاریخ مدینه الاسلام و اخبار محدثیها و ذکر قطانها العلماء من غیراهلها و واردیها (جلد 16، چاپ اول). (تحقیق بشارعواد معروف). بیروت: دارالغرب الاسلامی.

• ذبیحی، مسیح. (1363). گرگان‌نامه (چاپ اول). تهران: بابک.

• السخاوی، محمدبن عبدالرحمن. (1407ق). الاعلان بالتوبیخ لمن ذم اهل التاریخ (چاپ اول). بیروت: مؤسسه الرساله.

• سلامه، محمدخلف. (1419ق). حیاه الشیخ المعلمی الیمانی. الحکمه، 1. 

• السهمی، ابوالقاسم حمزه بن یوسف. (1407ق). تاریخ جرجان (چاپ 4). (مراقبت محمد عبدالمعیدخان). بیروت: عالم الکتب.

• السهمی، ابوالقاسم حمزه‏بن‏یوسف. (1369ق). تاریخ جرجان او کتاب معرفه علماء اهل جرجان (چاپ اول). (تصحیح عبدالرحمن الیمانی). حیدرآباد دکن: مطبعه مجلس دایره‌المعارف العثمانیه.

• صالحی، نصرالله. (1380). کتاب‌شناسی توصیفی تاریخ‎های محلی (منابع و متون). کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، 45 و 44، 47-12.

• صفری فروشانی، نعمت‌الله. (1379). درآمدی بر صلح نامه‌های مسلمانان با ایرانیان در آغاز فتح ایران. تاریخ اسلام، دانشگاه باقرالعلوم، 2، 119-50.

• عطاران، فاطمه. (1387). تاریخ جرجان و خاندان مهلب. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، 27، 21-18.

• یوسفی‌فر، شهرام. (1390). درآمدی بر نسخ‌شناسی منابع و مآخذ مطالعات تاریخ شهر در سده‌های میانه تاریخ ایران (جلد اول). کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، 156، 36-28.