بی‌بی شیروان

بی‏‌بی شیروان

Bibiširvān

روستایی در دهستان باغلی‌ماراما، بخش مرکزی شهرستان گنبدکاووس، استان گلستان.

این روستا در ۳۳ کیلومتری غرب شهر گنبدکاووس واقع شده و مختصات  20ً  49َ °54 طول و 20ً  َ49 °37 عرض است. ارتفاع این روستا از سطح دریا ۱۳ متر می‌باشد^[1].

روستا در منطقه‌ای دشتی واقع شده و بر روی رسوبات آبرفتی گرگان‌رود استقرار یافته است.

روستای «بی‌بی شیروان» از جنوب به اراضی روستاهای شورآلنگ، محمدایمر و قوچ‌مراد، از شرق به اراضی روستای توقالاجیق‌تپه، از غرب به اراضی روستاهای میدان‌مراد و یارتی‌قایه و از شمال به گرگان‌رود محدود می‌شود. البته در شمال گرگان‌رود نیز اراضی متعلق به ساکنان بی‌بی شیروان وجود دارد، که به علت فقدان پل و مشکلات تردد، عمدتاً به اهالی روستاهای دیگر اجاره داده می‌شود.^[2].

برای رسیدن به این روستا، باید از جاده قدیم گنبد–آق‌قلا که به «خط آلمان» معروف است، تا کیلومتر ۳۲ این جاده پیش رفت و سپس به سمت غرب حرکت کرد.

روستا نام خود را از یک تپه تاریخی به نام «تپه انوشیروان» یا «بی‌بی انوشیروان» گرفته است. طبق یکی از روایت‌های محلی، این تپه که در حدود یک کیلومتری شرق روستا قرار دارد، مربوط به دوره ساسانی و متعلق به مادر انوشیروان بوده است و به همین دلیل به «تپه بی‌بی انوشیروان» معروف شده است. روستای بی‌بی شیروان نیز که در نزدیکی این تپه واقع شده، به همین سبب این نام را به خود گرفته است.

پیش از آن‌که روستا در محل کنونی خود مستقر شود، به صورت استقرارگاه ناپایدار کوچندگان ترکمن بوده است. با این حال، مشخص است که استقرار دائمی روستا در مکان فعلی از سال ۱۳۳۵ قطعی بوده است، زیرا در این سال برای اولین بار نام روستا در نشریات سرشماری عمومی نفوس و مسکن ذکر شده است. با این وجود، مصاحبه با اهالی روستا نشان می‌دهد که قدمت سکونت در محل کنونی احتمالاً از این تاریخ فراتر می‌رود.

بر اساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن (۱۳۹۵)، جمعیت روستا بالغ بر ۴۱۹۹ نفر در قالب ۱۱۵۹ خانوار بوده است. متوسط حجم خانوار در این سال ۳.۶ نفر بوده که نسبت به سال ۱۳۴۵ (۵.۷ نفر) کاهش چشمگیری را نشان می‌دهد. این کاهش عمدتاً ناشی از اجرای برنامه‌های تنظیم خانواده و کاهش تعداد خانوارهای گسترده است. 

شایان ذکر است که به دلیل تفاوت در تعاریف مورد استفاده در سرشماری‌های دهه‌های مختلف، آمارها نوسانات شدیدی داشته و تحلیل تحولات جمعیتی روستا در طول ۷۰ سال گذشته را بسیار دشوار کرده است. برای مثال، در برخی دوره‌های سرشماری، جمعیت برخی نقاط مسکونی اطراف که در میان مردم با عنوان «سازمان» شناخته می‌شوند و عمدتاً به عنوان مزرعه تابع تعریف شده بودند، جزو جمعیت بی‌بی شیروان به شمار آورده شده است. در دوره‌های بعدی این نقاط به‌صورت مستقل سرشماری شده‌اند و جالب آن‌که در دوره‌های بعد دوباره جزو جمعیت بی‌بی شیروان محسوب شده‌اند. بنابراین، بررسی جمعیت بی‌بی شیروان در دوره‌های ده‌ساله نوسانات شدیدی را نشان می‌دهد که عمدتاً ناشی از همین تغییرات تعاریف سرشماری است.

جمعیت روستای بی‌بی شیروان در گزارش‌های سرشماری نفوس و مسکن ایران به شرح زیر ثبت شده است:[3]

از نظر کالبدی، روستای بی‌بی شیروان شکل خطی داشته و در طول گرگان‌رود با جهت غربی–شرقی گسترش یافته است. بافت روستا به صورت خیابانی است که تحت تأثیر فرهنگ سکونتی ترکمن‌ها شکل گرفته است. منازل روستایی که پیش‌تر عمدتاً از مصالح بومی و غیرمقاوم ساخته می‌شدند، در سال‌های اخیر به کمک برنامه‌های توسعه مسکن روستایی اکثراً با مصالح مقاوم بازسازی شده‌اند. با این حال، تعدادی از مساکن قدیمی همچنان باقی مانده‌اند که به دلیل معماری خاص خود دارای ارزش تاریخی و فرهنگی هستند. این خانه‌ها عمدتاً با پلان دو اتاقه و ایوان، سقف هشت شیبه و گاهی دو طبقه ساخته شده‌اند.

در پی بارندگی‌های شدید نوروز ۱۳۹۸، گرگان‌رود در محدوده بی‌بی شیروان طغیان کرد و آب از بستر رود خارج شد، که در نتیجه آن تعداد زیادی از مساکن روستا آسیب دیدند. تعداد مساکن آسیب‌دیده در این سیل به ۵۰ باب رسید.

بیشتر اهالی روستای بی‌بی شیروان به زراعت و دامداری اشتغال دارند و تعدادی نیز در بخش خدمات فعالیت می‌کنند. تعداد شاغلان بخش خدمات در حال افزایش است، زیرا به دلیل جمعیت نسبتاً زیاد و موقعیت جغرافیایی مرکزی روستا، بسیاری از خدمات امکان فعالیت یافته و روزبه‌روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود. به جز خدمات روستایی و کارگری ساده، برخی از اهالی نیز در بخش‌های خدماتی و تجاری شهر گنبد فعال هستند.  

شاغلان بخش صنعت عمدتاً محدود به تعداد اندکی بافنده فرش هستند که طی دهه‌های اخیر به تدریج کاهش یافته‌اند. این فرش‌ها در کارگاه‌های خانگی و توسط زنان بافته می‌شوند.

میزان اراضی روستای بی‌بی شیروان حدود ۲۰۰۰ هکتار است که عمدتاً در آن گندم و جو و به میزان کمتری پنبه کشت می‌شود. در سال‌های اخیر کشت هندوانه آجیلی نیز به مقدار محدود انجام گرفته است. زراعت‌ها معمولاً به صورت دیم انجام می‌شوند، اما در سال‌های پرباران (ترسالی) به دلیل وفور آب، کشت‌های آبی نیز صورت می‌گیرد؛ به‌عنوان مثال، در این نوع سال‌ها شالی نیز کشت می‌شود.

آب زراعی روستای بی‌بی شیروان از آب‌بندان کنار روستا تأمین می‌شود که مالکیت آن مشترک بین روستاهای شورآلنگ، قوچ‌مراد و بی‌بی شیروان است. این آب‌بندان، در صورت آبگیری کامل، توانایی آبیاری بیش از ۷۰۰ هکتار از اراضی اطراف را دارد و از نهرهای بایرام‌شالی و قره‌تیکن آبگیری می‌شود. در برخی سال‌ها، به ویژه سال‌های کم‌باران، به دلیل کاهش دبی نهرها و مصرف آب در مسیر، آب کافی برای پر کردن آب‌بندان وجود ندارد، که در نتیجه آب‌رسانی به اراضی کافی نبوده و کشت‌های آبی، از جمله شالی، محدود یا حذف می‌شوند. در صورت آبگیری کامل آب‌بندان، پرورش ماهی‌های گرم‌آبی نیز انجام می‌شود. همچنین حدود ۴ هکتار باغ انار در محدوده این روستا وجود دارد.[4].

دامداری روستای بی‌بی شیروان شامل نگهداری گوسفند، بز، گاو، گاومیش، اسب و شتر است. دام‌ها در اکثر اوقات سال در طویله نگهداری می‌شوند و پس از برداشت محصولات زراعی، برای چرا به مزارع «پس‌چر» که در محلی به نام سفال واقع است، برده می‌شوند.

اهالی روستا عمدتاً برای مصارف شخصی به روش سنتی به دامداری می‌پردازند. بر اساس آمارهای دهیاری، تعداد دام‌های روستا شامل حدود ۱۳۰۰ راس گوسفند و بز، ۶۰۰ راس گاو، ۱۵۰ راس گاومیش، ۳۰ راس اسب و ۳۰ نفر شتر می‌باشد. اسب‌ها عمدتاً برای تولید و تربیت اسب‌های مسابقه‌ای (کورس) نگهداری می‌شوند.5].

اهالی بی‌بی شیروان ترکمن و اهل تسنن هستند و به زبان ترکمنی سخن می‌گویند. آنان عمدتاً از تیره‌های حبیب‌لی (حدود ۷۰ درصد جمعیت روستا)، سخاوی (حدود ۲۰ درصد جمعیت روستا)، کسرقا، گوگ و یلمه از طایفه آتابای ایل یموت می‌باشند. همچنین چند خانوار از تیره قوجق (از تیره‌های منسوب به آتابای) و پانگ (از طایفه جعفربای ایل یموت) به دلایل مختلف به این روستا مهاجرت کرده‌اند.

نام‌های خانوادگی اهالی روستای بی‌بی شیروان شامل حبیب‌لی، سخاوی، آماده، زیرک‌پور، مبصر، بادپا، آموت، جاهد، قربانی، یلمه، سیدی، ایران‌نژاد، شکرگزار، میخوش، امان‌پور، نجم‌الدین، صوفی، مشعوف، عظیمی، جزیده، چابکی، پنق، آقچلی، بابکی، آغشته، خاوند، محمدآلق و دیگران است. میراث فرهنگی ملموس و ناملموس ترکمن‌ها، همانند سایر مناطق ترکمن‌نشین، در این روستا نیز به خوبی قابل مشاهده است.

این روستا در عرصه ورزشی نیز بسیار موفق بوده است. عظیم جزیده و ابراهیم چابکیان، بازیکنان پیشین تیم ملی والیبال ایران، از اهالی این روستا هستند.

روستای بی‌بی شیروان از امکانات زیر برخوردار است: جاده آسفالت، آب و برق سراسری، گاز لوله‌کشی، پیشخوان دولت، دبستان و دبیرستان (دوره اول و دوم)، پمپ بنزین، درمانگاه و خانه بهداشت، سالن و زمین ورزشی، مسجد، نانوایی، بقالی، شورا و دهیاری، و دسترسی به وسایل نقلیه در آبادی. همچنین فعالیت‌های تخصصی‌تر شامل آرایشگاه، تعمیرگاه، فروشگاه لوازم یدکی، دندان‌سازی تجربی، فروشگاه موبایل، کافی‌نت و نظایر آن نیز در روستا انجام می‌شوند. وضعیت آنتن‌دهی موبایل و اینترنت نیز مطلوب است.  

روستای بی‌بی شیروان شش شهید در دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق تقدیم کرده است.