حاجی‌آباد

حاجی‌آباد

Hājiābād

روستایی واقع در دهستان چهارکوه، بخش مرکزی شهرستان کردکوی، استان گلستان.

روستای حاجی‌آباد که در گویش محلی به صورت «حاجی‌باد» شناخته می‌شود، در ۷۵ کیلومتری جنوب‌شرقی شهر کردکوی واقع شده است. به دلیل قرار گرفتن حاجی‌آباد در منطقه‌ای کوهستانی و صعب‌العبور، این روستا با نام «حاجی‌آباد کوهپایه» نیز شناخته می‌شود.

 این روستا در موقعیت جغرافیایی عرض شمالی ً40 َ37 °36 و طول شرقی ً42  َ19 °54 با ارتفاع 2147 متر از سطح دریا قرار دارد.[1]

روستای حاجی‌آباد از سمت شمال به منطقه جهان‌نما، از جنوب به روستای شاهکوه سفلی، از شرق به منطقه زیارت و از غرب به منطقه رادکان محدود می‌شود. همچنین، مناطق کوهستانی چلستان و جنگل شاه‌پسند در شمال و نواحی النگ و ترکه‌میدان در شمال‌شرقی، از جمله بخش‌های پیرامونی این روستا به‌شمار می‌روند.

در ۵۰۰ متری جنوب روستای حاجی‌آباد، محوطه تاریخی مرزتپه قرار دارد که قدمت آن به دوران پیش از تاریخ (هزاره اول پیش از میلاد) بازمی‌گردد. این اثر به دلیل اهمیت باستان‌شناختی، در سال ۱۳۸۳ با شماره ۱۱۳۲۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. افزون بر این، گورستان قنبران در شمال روستا و گورستان کمانگر در مسیر حاجی‌آباد – رادکان، از دیگر شواهد تاریخی منطقه به‌شمار می‌روند که نشان‌دهنده اهمیت تاریخی و تداوم زندگی انسانی در این بخش از ایران هستند. علاوه بر پیشینه و اهمیت تاریخی حاجی‌آباد و نواحی پیرامون آن، این منطقه به دلایل طبیعی نیز ارزشمند است. یکی از مهم‌ترین عوامل این اهمیت، وجود درختان اُرس است که سبب شده رویشگاه اُرس دره حاجی‌آباد در سال ۱۳۹۵ با شماره ۳۴۵ در فهرست میراث طبیعی کشور به ثبت برسد. روستای حاجی‌آباد در مسیر یکی از راه‌های قدیمی قرار دارد که در گذشته دشت استرآباد را به کوه‌های جنوبی استان سمنان و در نهایت به نواحی مرکزی ایران متصل می‌کرد.

درباره وجه تسمیه روستای حاجی‌آباد نمی‌توان با قطعیت اظهار نظر کرد، اما موقعیت آن در غرب برج تاریخی رادکان، در منطقه هزارجریب، نزدیکی به شاهکوه در جنوب و وجود چشمه‌ها و مراتع باعث شد این منطقه به تدریج به مکانی برای زندگی و اسکان دائمی دامداران کوچ‌رو تبدیل شود و در نهایت به روستای حاجی‌آباد مبدل گردد.

در کتاب بیاض خانوار و انفاس مملکت استرآباد که در سال 1276ق گردآوری شد، حاجی‌آباد، ساوربالا جزو بلوک شاهکوه ساور بود.[2]  در نسخه خطی نام بلوکات و قراء استرآباد هم حاجی‌آباد جزو «ساور و شاهکوه»[3] آمده است، اما در نسخه خطی نخبه کامرانی که در سال 1327ق نوشته شد، نام حاجی‌آباد جزء دهات بلوک سدن رستاق ثبت شده است.[4]

مأموران و گزارش‌نویسانی که در عصر قاجار از ولایت استرآباد بازدید کردند از جمله میرزا ابراهیم[5]، ملگونف[6] و رابینو[7] از روستای حاجی‌آباد به عنوان یکی از روستاهای بلوک شاه‌کوه و ساور یاد کرده‌اند. اما چارلز فرانسیس مکنزی آن را جزو بلوک شاهکوه- سوار ]ساور[ ثبت کرده است.[8] هم‌چنانکه کلنل لوات در سفرنامه خود (99-1298) می‌نویسد، روستای حاجی‌آباد در مسیر شاهرود- استرآباد قرار داشت، او می‌نویسد: «ما از قریه حاجی‌آباد که در سر جاده شاهرود واقع است عبور نمودیم و از کنار رودخانه که اطراف آن همه چمن بود گذشتیم و به چهارباغ رسیدیم که برج و چند قطعه باغ داشت.»[9]

درباره روستای حاجی‌آباد در کتابچه نفوس استرآباد آمده است: «در میان کوه اتفاق افتاده است ییلاق بسیار خوبی است، حاجی‌آباد که ساورعلیا می‌نامند. قریه مزبور در سر کوه واقع است. راه تردد آن بسیار صعب است آب مشروب خود اهالی چشمه سار است. اطراف قریه به هیچ وجه زرع نمی‌شود. زراعت اهالی آنجا در پائین کوه و میان رودخانه است به جهت زراعت از رودخانه به مصرف می‌رسانند و ابتدا آن رودخانه از چهار باغ که چمنی است در ظهر شاهکوه بالا واقع است می‌آید و نیز یک رودبار هم از کوه چال چالیان که فیمابین شاهکوه و تاش می‌باشد جاری است و محاذی شاهکوه پائین دو رودخانه یکی می‌شود و آب مزبور میان دهنه می‌رود و از زیر پای رادکان که ساورسفلی است می‌گذرد و همچنین می‌رود از دهنه شمشیر بر که مشهور است، حضرت امیرالمومنین (ع) به ضرب ذوالفقار کوه را بریده و آب روان نموده و آب مزبور می‌رود تا پل نکا و از آنجا به دریای مازندران داخل می‌شود.»[10] 

علاوه بر این، در معرفی روستای حاجی‌آباد آمده است، «ده ازدهستان سدن رستاق‌شرقی بخش مرکزی شهرستان گرگان، استان مازندران طبح 20 54 عج 38 36 ارتفاع 2130 متر سرکوهی، معتدل مرطوب در 78 ک م جنوب باختری گرگان. رودخانه اسب نیزه رودبار که از کوه‌های حق علی و اسب چر سرچشمه گرفته از 2 ک م جنوب آبادی می‌گذرد و به رودخانه نکاء می‌ریزد. کوه میلانه در شمال و کوه تال در ا ک م جنوب خاوری آبادی است. ج: 60 خانوار، سرشماری 1355: 203 تن. زبان فارسی دین اسلام، شیعه. کار و پیشه: کشاورزی، دامداری، باغداری و پرورش زنبور عسل. کشت: آبی، آب کشاورزی و آشامیدنی از رودخانه و چشمه. فرآورده‌ها: گندم، جو، زردآلو، سیب و تره‌بار. رستنی‌ها: گیاهان اسپند، گل گاو زبان، خاکشیر و کاسنی که کاربرد داروئی دارند و پوشش گیاهی برای چرای دام. جانوران و پرندگان: گرگ، روباه، خرگوش، قرچ، میش، بزکوهی، گراز، خرس، قرقاول و کبک. دارای انجمن ده، حمام و مسجد است. مزارع موقت شاه‌نشینی، سعدآباد محله، بالاآب دره، پائین‌آب دره در 8 ک م شمال باختری و حسین جان در 2 ک م جنوب وابسته به آبادی‌اند»[11]

قدیمی‌ترین آمار جمعیتی از روستای حاجی‌آباد متعلق به سال 1276ق است که در آن آمده است: «قریه حاجی‌آباد ساور بالا، خانوار 90 باب، انفاس 405 نفر، مرد زن‌دار 90 نفر، زن‌شوهردار 95 نفر، مرد بی‌زن 51 نفر، زن بی‌شوهر 19 نفر، پسر صغر 71 نفر، دختر کبر 29 نفر، دختر صغر 50 نفر»[12] آمار جمعیتی سال 1296ق تعداد نفوس حاجی‌آباد را، 117 نفر اعلام می‌کند.[13]

جمعیت روستای حاجی‌آباد بر اساس سرشماری نفوس و مسکن در بازه سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ به شرح زیر می‌باشد:[14]

اهالی روستای حاجی آباد تماماً مسلمان و شیعه مذهب هستند که به گویش تبری تکلم می کنند، آنها بیشتر دارای نام خانوادگی ساوری و ساورعلیا هستند و تماماً به امر دامداری (گوسفند و بز) و کشاورزی اشتغال دارند. آن‌ها حدود ۴۵۰۰ رأس گوسفند و بز و ۱۵۰ هکتار زمین غیرمسطح دارند که با نام‌هایی مانند اسب نیزه، روبار، بالاروبار و غیره شناخته می‌شود و در آن به کشت گندم، جو، سیب‌زمینی و حبوباتی از جمله لوبیا چیتی می‌پردازند.[15] آب آشامیدنی اهالی از طریق چشمه تأمین می‌شود. روستای حاجی‌آباد دارای مسجد ابوالفضلی و یک دبستان ابتدایی (دخترانه و پسرانه) است، اما فاقد گاز، برق و تلفن می‌باشد. [16] 

خانه‌های روستای حاجی‌آباد با توجه به شرایط آب و هوایی و توپوگرافی زمین، بر روی دامنه ساخته شده و دارای سقف‌های مسطح هستند. مصالح به کار رفته در آن‌ها عمدتاً خاک و سنگ است. مشکلات زندگی در حاجی‌آباد و محصور بودن روستا در میان کوه‌ها و قرار داشتن در منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما، موجب شد که اهالی به نواحی شمال، از جمله روستاهای نوچمن و سیدمیران، مهاجرت کنند. با تصمیم مسئولان شهرستان کردکوی، از سال ۱۳۸۳ ساختمان‌هایی در منطقه رودبار قلعه‌پشت (حاجی‌آباد نو) ساخته شد تا اهالی روستا به این منطقه منتقل شوند و زمین روستا به محیط زیست واگذار شود. این انتقال همچنان ادامه دارد. آب روستای تازه‌تأسیس از همان چشمه‌ای تأمین می‌شود که آب حاجی‌آباد را نیز فراهم می‌کرد. از جمله مشکلات اهالی، وجود برخی معلولیت‌های جسمانی ناشی از ازدواج‌های فامیلی است.