پوشاک

پوشاک

Clothing

بارزترین نشانه‌ی فرهنگی و یکی از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگ مادی در هر جامعه.

در آغاز، پوشاک عاملی برای حفاظت انسان در مقابل سرما و گرما بود، اما با گذشت زمان، عوامل دیگری مانند رنگ، طرح، نقش، دوخت، زیبایی و جذابیت، از علل اصلی و تعیین کننده در نوع آن شد.

استان گلستان به سبب برخورداري از آب و هواي مناسب، اقوام و گروه‌هاي جمعيتي مختلفي را در خود جاي داده است، به همان دليل تنوع و گوناگونی در پوشاک آن‌ها نیز دیده مي‌شود که عبارتند از:

پوشاك تركمن

• بوروک

نوعی کلاه یا عرقچین است که تمام سطح آن با طرح‌ها و نقوش متفاوت سوزن‌دوزی می‌شود.بوروک، هم به شکل ساده و بدون تزئین و هم دارای نقش‌های مختلف است.

• خساوه 

کلاه کهن زنان یموت است. این کلاه دراز و پشت آن پهن است و از جلو ذوزنقه‌ بریده‌ای است که هر چه بالاتر می‌رود، تنگ‌تر می‌شود. خساوه را بیشتر زنان جوان بر سر می‌گذاشتند.

• تبرلک

کلاهی حصیری که به شکل حلقه‌ای محکم است. آن را داخل پارچه‌ی نخی می‌پیچند و روی سر می‌گذارند.

• ﺁلدانگی/آنق

نوعی سربند ویژه‌ی زنان متأهل است که در میان طوایف مختلف ترکمن، به اشکال، اسامی و اندازه‌های متفاوت دیده می‏شود. امروزه، آنق‌هایی که در میان آنان رایج است، بین 2 تا 5/2 سانتی‌متر ارتفاع دارد. دور آن‌ها پارچه‌های مختلفی می‏کشند. به عبارتی، آنق زیر روسری قرار می‌گیرد.

• آل‌پلنگی

دستمال ابریشمی پر نقش و نگاری است که روی تبرلک گذارده می‌شود. زنان، آن را از سمت راست روی شانه چپ و برعکس می‌اندازند.

• قی‌قاچ (قینگاچ)

به معنای نقاب. دستمال یا دهان‌بندی ابریشمی است که دو طرف پایین آن، ریشه دو رنگ قرمز و مشکی دارد، با حاشیه رنگی و بقیه آن ساده است. قینگاچ دو نوع است: قرمزی قینگاچ و کله لی قینگاچ.

• باش بوغی

اگر دختری در سنین نوجوانی به عقد پسری درآمد، این روسری مخصوص را بر سر می‌گذارد.

• دستمال کلاه

این دستمال از جنس نخ است و کلاه حصیری بانوان (تبرلک) در آن پیچیده می‌شود. وسط این دستمال، جلوی کلاه قرار می‌گیرد و دو انتهای آن، پشت کلاه گره می‌خورد.

• یالق

پارچه چهارگوش طرح‌داری است که زنان و دختران ترکمن بر سر می‌گذارند. جنس آن از ابریشم و طول وعرض آن 5×1 در 5×1 است.

• چارقد

روسري گران‌قيمتي است كه زنان و دختران ترکمن در مهمانی‌ها بر سر می‌گذارند. این روسری چهار گوشه، ریشه‌های آویخته‌ای دارد. در ازای آن حدود یک متر و نیم است. وقتی آن را بر سر می‌گذارند، از وسط تا می‌کنند که مانند لچک سه گوشه شود.

• چاشو/ چارشو     

پوششی ابریشمی به رنگ قرمز که به وسیله زنان ترکمن در طرح‌های چهارخانه بافته می‌شود. در گذشته، بیشتر مورد استفاده زنان کهنسال بود، ولی امروزه در مراسم عروسی بر سر عروس انداخته می‌شود.

• کوینک

پیراهنی اصیل و سنتی که در گذشته از جنس ابریشم بوده است. یقه آن گرد و معمولاً به رنگ قرمز، زرشکی، بنفش، آبی و سبز است. طرح آن هم به صورت ساده و هم گل‌دار است. گاه سر‌آستین‌ها و دور یقه آن را سوزن‌دوزی می‌کنند.

• دون    

از لباس‌های مردان و زنان ترکمن که معمولاً به رنگ قرمز راه راه یا خطوط نازک سفید یا سیاه بافته می‌شود. تا بالای ساق پا می‌رسد و بر روی پیراهن پوشیده می‌شود.

• چاروود

لباسی شبیه به پالتوی زنانه که در فصل زمستان استفاده مي‌شود. پارچه آن از مخمل و رنگ‌‌های آن شاد و تند است.

• چابیت / چاوت / شاوت

نوعی بالاپوش و قبای آستین کوتاه است. یقه آن ساده و جلو باز است. دور یقه، حاشیه شکاف جلو، حاشیه پایین، حاشیه چاک‌‌ها و همچنین سر آستین‌ها سوزن‌دوزی می‌شود. همچنین در قسمت جلو و چاک دو طرف، زیورآلاتی روی آن دوخته می‌شود.

• چکمن / چاکمن

قبای پشمی که بر دو نوع است: اینچه چکمن (چکمن نازک) و یگین چکمن (چکمن ضخیم).

• کورته

روپوش بلندی که در واقع یک نوع روسری و پوشش زمستانی ضخیم با سوزن‌دوزی‌های زیاد است. ظاهری شبیه به کت دارد که قسمت سر شانه‌های آن را روی سر خود می‌اندازند.

• چئرپی / سرپی

لباسی است مانند بارانی، دارای آستین بلند به هم متصل (بدون کاربرد)، بدون یقه و دکمه، که آن را مانند چادر بر روی سر می‌اندازند. چئرپی بر خلاف کورته، فضای خالی در بین نقوش ندارد.

• بالاق

شلواری که قسمت بالای آن از پارچه ساده دوخته می‌شود و انتهای آن در قسمت مچ پا، با نقوش زیبایی سوزن‌دوزی می‌شود.

• دولاق

زنان ترکمن در گذشته پارچه‌ای را به جای جوراب به پای خود می‌پیچیدند که دولاق نام داشت.

مردان

• کوینک

پیراهنی ساده بدون یقه یا با یقه‌ای کوتاه و مدور و بدون دکمه، با آستین‌هایی بلند که به جای دکمه، بند‌هایی در آن به کار می‌رود.

• دون

پوشاکی ساده، بدون یقه‌ی برگردان، با آستین‌های راسته که انتهای آستین و بالا تنه، چاک داده شده است. دو بر آن بر روی هم قرار می‌گیرد و با بَندینَک و گاه کمربندی چرمی و پهن نگاه داشته می‌شوند.

• چاتال

جامه سبکی که در زمان جنگ، مردان به تن می‌کردند.

• کوزت بیچیم

آن را چابیت نیز می‌نامند. جامه‌ای است با آستین‌های گشاد، بسیار تنگ که تا زانو می‌رسد. دو طرف آن شکافی است که از داخل دارای جیب است.

• شال کمر

بر کمره‌ي دون، کمربندی  از شال (گاه آراسته به نقره) می‌بستند که به آن قوشاق یا تیرمه شال می‌گویند.

• چاکمن

بالاپوش مردانه بلندتر از کت که دو نوع است: اینچه چاکمن و یوغین چاکمن که هر دو از کرک شتر تهیه می‌شد.

• ایچمک

پوستین‌هایی زمستانی که بر سه نوع بودند: سیلکمه ایچمک، بغانه ایچمک و کار ایشچی ایچمک. این پوستین‌ها دارای آستینی بلند و تنگ و دامنی دارند که بلندی آن تا زانو می‌رسد.

• یفنجه

نوعی پوشش زمستانی، بدون آستین، با پرز بلند و بهرنگ مشکی است که مانند شنل بر دوش انداخته می‌شود.

• جولبار

شلوار مردان ترکمن که از پارچه‌ای به رنگ مشکی تهیه می‌شود و حاشیه‌دوزی سر پاچه آن بسیار ساده است. آن‌ها شلوارهای زیر مردانه را «بالاک» و شلوار‌های رو را «جولبار» می‌نامند.

• دولاق

ساق‌بند نواری شکل که به دور پا پیچیده می‌شد، در واقع همان پای‌تابه بوده است. پهنای آن 10 تا 12 سانتی‌متر و درازای آن به 70 سانتی‌متر می‌رسد.

انواع کفش

• چوقی/ چوقای

کفش چرمی، ساده و بدون پاشنه، با رویه‌ای کوتاه و نوکی برگشته.

• قزل‌باش چاروق

از جنس چرم که تازیر زانوان را می‌پوشاند و با نوار چرمی باریک به شکل ضربدر بسته می‌شد.

• چکمه

اصلی‌ترین پا‌پوش مردان ترکمن، چکمه‌هایی بلند و چرمی است که نوکی برگردان داشته و به آن چکمه یا کوش می‌گویند.

• ادیک

نوعی چکمه است.

• چاروق

رایج‌ترین نوع کفش مردان ترکمن، که از چرم خام شتر یا گاو درست می‌شد. معمولاً در فصل سرما مورد استفاده قرار مي‌گرفت.

• یالقان/ چپک/یلکن

نوعی پاپوش تابستانی از چرم شتر که سه سوراخ، یکی در پنجه و دو تا در پهلو‌ها داشت و از میان آن‌ها بند طنابی عبور می‌کرد و با گره زدن  بر پا، محکم می‌شد.

انواع کلاه

• دوومه تلپک

کلاه پوستی نیم دایره‌ای شکل بلند كه پشم‌های فرفری کوتاه دارد.

• پوخار تلپک

کلاه پوستی نیم‌دایره‌ای شکل که پشم‌های بلند، فرفری و پر پشتی دارد و ریشه‌های آن، گاه از اطراف آویزان است. به رنگ‌های سیاه، قهوه‌ای و سفید می‌باشد.

• شیپرمه تلپک

این کلاه، طرح ذوزنقه‌ای دارد که قاعده‌ی کوچک‌تر، روی سر و قاعده‌ی بزرگ‌تر، بالای سر قرار می‌گیرد. از پوست سیاه رنگ بره تهیه می‌شود.

• بخارا تیلپاق

کلاهی بلند که آن را از پشم‌های تابیده درست می‌کردند. بخش بالایی آن مسطح و از جنس پارچه بوده است.

• سله

نوعی عمامه (معمولاً سفید یا رنگ‌های روشن) که در سن کهنسالی (به ویژه از 63 سالگی به بعد) بر سر می‌گذارند. حاجیان، ملا‌ها و طلبه‌ها نیز از این کلاه استفاده می‌کنند.

• تاخیا   

عرقچینی گرد و بدون برجستگی که تمام سطح آن سوزن‌دوزی شده است و در زیر تمامی پوشش‌های سر، بر سر نهاده می‌شود. این کلاه با نام بوروک نیز شناخته می‌شود.

پوشاک قزلباش

• کوینک

زنان قزلباش رامیانی، پیراهن‌های خود را کوینک و به دلیل استفاده از رنگ قرمز، «قرمز کوینک» می‌خوانند. این رنگ تنها رنگی است که آن‌ها در دوخت پیراهن‌های خود از آن استفاده می‌کنند. جنس آن از ابریشم است. این پیراهن‌ها سه تخته هستند¹. بلندی آن تا روی زانو می‌رسد. این پیراهن دارای آستین‌هایی بلند، مچ‌دار و یقه‌ای ساده است. در اطراف آن نیز چاکی قرار گرفته و در زیر بغل نیز مرغک² دوخته شده است. دور یقه جلوی پیراهن، مچ دست و لبه انتهایی پیراهن، با نوار‌های جهک دوخته می‌شود. پیراهن‌ زنان قزلباش مینودشت، علاوه بر رنگ قرمز، به رنگ‌های دیگر نیز دیده می‌شود. رنگ اصلی (پود) قرمز است، ولی تار‌های آبی، سیاه و یا بنفش نیز در بافت آن به کار می‌رود. از نظر دوخت، فرقی با پیراهن‌های زنان رامیانی ندارد، فقط در چاک اطراف پهلوها، حاشیه‌های باریکی استفاده می‌کنند. این حاشیه‌ها، ترکیبی از خطوط اریب است. همچنین در کنار این حاشیه‌های باریک، با چرخ خیاطی نقش‌هایی ایجاد شده است.

• تُمبان

زنان قزلباش، دامن‌های خود را تمبان قُمبُلی می‌خوانند. جنس آن‌ از ابریشم است. رنگ دامن همواره متفاوت از پیراهن است. در بافت دامن، رنگ اصلی قرمز است، ولی تار‌های مشکی و بنفش نیز در بافت آن دیده می‌شود. به فاصله 10 یا 15 سانتی‌متری از لبه انتهایی دامن، از نوار جهک استفاده می‌شود. تنها فرق دامن زنان قزلباش مینودشت این است که به جای جهک به کار رفته در انتهای دامن، با چرخ خیاطی خطوطی ایجاد می‌کنند. تمبان‌ها حدود چهارده تخته هستند.

• نومال

زنان قزلباش رامياني دو نوع روسری دارند: یک نوع روسری کوچک که موهای سر آنان را می‌پوشاند، دو تخته و مربع شکل است. دو گوشه‌ی آن را به پشت سر می‌برند و دوباره به جلوی پیشانی می‌آورند و گره می‌زنند. به این گره، «گُل‌بَندی» می‌گویند. در واقع، نومال روسری‌های بزرگی است که بر روی روسری کوچک زیرین پوشیده می‌شود. نومال‌ها از جنس ابریشم، به رنگ قرمز و در دو نوع سه تخته و یا چهار تخته هستند.

• جلیقه  

جنس آن از ابریشم و معمولاً به رنگ قرمز یا ترکیبی از دو رنگ قرمز و سبز است. یقه‌ای برگردان دارد و تمام سطح پشت و جلوی آن به وسیله چرخ خیاطی، نقش‌هایی ایجاد می‌شود.

• چادر شب

جنس آن از ابریشم و رنگ‌های به کار رفته در آن، بیشتر قرمز است، ولی رنگ‌های سبز، آبی و بنفش نیز در آن دیده می‌شود. طرح‌های چادرشب دارای چهارخانه‌های درشت است. ابعاد آن 5×2 در 5×2 یا بیشتر و چهار تخته یا پنج تخته است. زنان رامیانی، این چادر شب‌ها را به شکل سه گوش بر کمر خود می‌بندند.

• کُلته

نوعی کلاه مخصوص دختران که سطح بیرونی آن در قسمت پیشانی سکه دوزی شده است. پارچه روی آن از ابریشم و به رنگ قرمز است. حدود 30 سکه در جلوی پیشانی دوخته می‌شود. لبه‌های کلاه از جهک استفاده می‌شود.

• قبه

قبه یا همان گل سر، برای تزئین روسری به کار‌ می‌رود. در واقع یک شیء تزئینی است که زنان قزلباش آن را بر بالای نومال نصب می‌کنند. قبه از منجوق‌هایی با رنگ آبی، قرمز، مشکی، سفید و زرد درست می‌شود.

• بویماق

نوعی گردن‌بند که از تعداد زیادی منجوق، دانه‌های تسبیح و سکه تشکیل شده است. شروع بافت آن از سکه است که تعداد آن‌ها به 30 عدد می‌رسد.

• یخالق

در زبان محلی، به آن یاخالِق یا یَخَلِق می‌‌گویند. در واقع همان پیش‌جامه است. از زیورآلات تزئینی پوشاک زنان قزلباش است که بر روی پیراهن پوشیده می‌شود. یخالق، از 120 تا 130 عدد سکه تشکیل شده است. طول آن حدود 90 و عرض آن 20سانتی‌متر است.

• کولیجه 

نیم تنه کوتاهی که بر روی پیراهن پوشیده می‌شود.جنس آن از ابریشم راه راه بوده است. آستین‌های این نیم تنه بر روی دست به شکل مثلثی دوخته می‌شد.

پوشاک علی‌آباد

زنان

• جامه

در منطقه علی‌آباد، به پیراهن زنان، جامه می‌گویند. جنس آن در گذشته، بیشتر از پارچه‌های ابریشمی دستبافت بوده است، ولی امروزه از انواع پارچه‌های زری و آهاردار با رنگ‌های متفاوت و متنوع استفاده می‌کنند. دوخت لباس بسیار ساده، یقه‌ی آن گرد و به دو شکل است: یقه عربی کوتاه و بلند. آستین آن بلند و مچ‌دار است. در زیر بغل، از پارچه چهار گوشی به نام مرغک استفاده می‌کنند. اندازه‌ي پیراهن تا روی زانو می‌رسد. در اطراف پیراهن، دو چاک نیز گذاشته شده است. لبه آستین‌ها و امتداد لبه پایینی پیراهن و در اطراف چاک‌‌ها، از توف استفاده می‌شود.

• تمبان

زنان کتولی به دامن، تمبان می‌گویند. جنس این دامن‌ها در گذشته از پارچه‌های حریر بوده است، ولی امروزه از پارچه‌های طرح‌دار موسوم به شال پشم استفاده می‌کنند که جنس آن‌ها نخی است. این دامن‌ها بلند و تا ساق پا می‌رسد و دارای چین‌های زیادیاست. در دوخت دامن نیز از انواع توف‌ها استفاده می‌شود.

• کلاه شهری

کلاهی کوچک و گرد که در زیر روسری می‌گذارند. این کلاه به وسیله یک کش بر روی سر ثابت می‌ماند. برای دوخت آن، در گذشته از پارچه‌های ابریشمی استفاده می‌شد، ولی امروزه از پارچه‌های مخمل قرمز استفاده می‌شود.

• باری

روپوشی کت مانند که بر روی پیراهن پوشیده می‌شود. جنس آن از مخمل زرشکی یا قرمز است.آستین‌های آن کوتاه و تقریباً تا روی آرنج می‌رسد. این کت در قسمت پهلوها چاک دارد و زیر بغل آن برای جلوگیری از عرق کردن، باز است. دور یقه، سر آستین، اطراف چاک‌ها و لبه پایین لباس با توف‌های گوناگون تزئین شده است.

• کمر چین

نوع دیگری از پوشش رویی زنان کتول است. از نظر دوخت و ابعاد، از باری بزرگ‌تر و مفصل‌تر و پارچه آن مانند باری، از جنس مخمل و به رنگ‌های قرمز، آبی یا بنفش است. آستری به رنگ خود پارچه دارد و آستین‌های آن کوتاه و بدون یقه است. لبه‌های یقه و امتداد آن، سر آستین‌ها و لبه انتهایی آن با توف‌هاي گوناگون، همچنین نوار یراق در قسمت کمر، تزئین می‌شود.

• روسری

روسری‌های آن‌ها به شکل آماده از بازار خریداری می‌شود، ولی معمولاً از روسری‌های ترکمنی استفاده می‌کنند که در پشت سر گره می‌خورد.

• پیش‌جامه

در واقع جزئی از زیورآلات پوشاک زنان کتول است. بر روی آن تعداد زیادی سکه است که از بالا به پایین، پشت سر هم قرار گرفته‌اند. تعداد سکه‌ها در حدود 70 عدد است. بر روی پیش‌جامه نیز توف‌های مختلفی به کار می‌رود.

• شاروسه

نوعی گردن‌بند زینتی است که همانند پیش‌جامه، جزئی از زیورآلات پوشاک زنان کتول به شمار می‌رود. شاروسه ترکیبی است از سکه، منجوق و مهره‌های تزئینی.

• شلوار

جنس شلوارها در گذشته از پارچه‌های متقال، کرباس و چیت بود، ولی امروزه از پارچه‌های ساتن استفاده می‌کنند. رنگ آن‌ها بیشتر قرمز و ارغوانی است. پایین شلوار با توف و قیطان تزئین می‌شود.

مردان

• پیراهن

 در زمان گذشته، مردان از بلوز سفید که از جنس کرباس بود، استفاده می‌کردند، که پارچه آن با دست بافته می‌شد. لباس آن‌ها از جنس پارچه پشمی بود که به آن چوغا می‌گفتند و از پشم بز درست می‌شد و شامل شلوار و جلیقه بود. شلواری که نامش چوغا بود، شبیه به شلوار کردی است. پایین شلوار را با پاتوئه(پا پیچ) می‌بستند.

• پاتوئه  

پاتوئه یا پاپیچ، یک نوع پوشش است که برای گرم نگه‌داشتن پا، از انگشتان تا دور ساق پای مردان پیچیده می‎‌شود و بیشتر مورد استفاده چوپانان بوده و امروزه در مراسم و جشن‌ها (البته به ندرت) استفاده می‌شود. جنس آن از نخ‌های ابریشمی است. سر پاتوئه دارای بندی برای بستن است.

پوشاك قزاق

• تلپک

نوعی عرقچین است که دختران قبل از ازدواج بر سر می‌گذارند. جنس آن از مخمل و به رنگ قرمز است. الگوی کلاه، استوانه‌ای و روی آن سوزن‌دوزی می‌شد.

• ژاولیق

روسری بزرگی با سوزن‌دوزی خاص و به ابعاد 5×1 در 5×1 را دو لایه کرده و به شکل سه گوش درمی‌آورند، مقوای پهنی را به شکل مستطیل برش داده و نزدیک قاعده روسری سه گوش قرار می‌دهند، سپس روسری را دو تا سه بار تا می‌زنند و آن را به شکل استوانه‌ای بر سر عروس می‌گذارند.

• بوراما

پارچه سفیدی است که به شکل نوار درآورده‌اند و عمامه‌وار بر سر عروس می‌بندند جنس آن ساتن ابریشمی، با طول 5متر و وزنی بیش از دو کیلوست.

• بیش بیت

جلیقه‌ای از جنس مخمل قرمز که اندازه‌‌‌ی آن تا روی زانوست و روی آن سوزن‌دوزی شده است. یقه آن ایستاده و چاک جلوی آن بدون دکمه است.

• ژرگه بار بیش بیت

هنگامی که بیش بیت را آستین‌دار تهیه می‌کنند، به آن ژرگه بار بیش بیت می‌گویند.

• قیسقه بیش بیت

همانند بیش بیت، ولی بلندی آن پایین‌تر از کمر است.

• کوینک

پیراهنی که زنان بر تن می‌کنند. جنس آن از پارچه مخمل، تترون و یا ابریشم است.

• شابوله کوینک

پیراهن بلندی که وقتی آن را به رنگ سفید می‌دوزند، به آن آق کوینک می‌گویند. اندازه‌ی آن بلند و تا مچ پاست. در زاویه جلو و پهلوی پیش، اضافه‌ای دوخته می‌شود. پشت لباس را با همین الگو می‌دوزند. یقه آن برگردان است. نزدیک به پایین دامن را معمولاً با نوار رنگی می‌دوزند. پایین دامن سوزن‌دوزی شده و بر روی آستین نیز نقش و نگار‌هایی دارد.

• ایشیک

کت بلندی است از جنس مخمل و به رنگ قرمز که برش ساده‌‌ای دارد و دور تا دور یقه و چاک جلوی آن را با پوست مرغوب مانند پوست سمور و یا خز می‌آرایند و از روی شانه تا پایین را یراق‌دوزی می‌کنند.

• ژاداقای

کتی است که از نظر جنس، تزئینات و دوخت به طور کامل شبیه به ایشيک است. جزو لباس‌های رسمی عروس به شمار می‌رود.

• بورگن شک

پارچه سفید بزرگی که با نخ سفید ابریشم و مروارید و ملیله، حاشیه دوزی شده و بر سر عروس می‌اندازند.

• تورمه بلبو

شال قرمز بلند که بر کمر عروس می‌بندند.

• قل اورما

دستمال سفید گلدوزی شده‌. زمانی که عروس به جایی دعوت می‌شود، صورت خود را با آن می‌پوشاند.

• دمبال

شلواری است از جنس کتان یا پشم. به کمر آن بند می‌انداختند و پاچه آن را سوزن‌دوزی می‌کردند. پاچه‌های شلوار کمی گشاد است.

مردان

• تلپک

همانند تلپک دختران است که برای تزئین آن، قسمت بالا را با نقوش گل و گیاه سوزن‎‌دوزی می‌کردند.

• پاپاق

کلاه مردانه‌ای است که در گذشته شکل آن مخروطی کوتاه بود و روی حلقه‌ای استوانه‌ای قرار می‌گرفت. جنس آن از مخمل بود.

• شاپان

ردا یا شاپان، پوشاک سنتی داماد و از جنس مخمل است که در قسمت جلو، سر آستین و پایین، نقش‌هایی از گل و گیاه دارد. سرآستین‌های آن گشاد و لباس بدون یقه است.

• پرکک کوینک     

پیراهن سفیدی از پارچه کتان که بلندی آن تا زیر زانو می‌رسید. دارای یقه‌ای ایستاده، آستین‌های بلند ساده و گاه‌ مچ‌دار بود. نوع بلند آن را پرکک کوینک و نوع کوتاه آن را قسه کوینک می‌گفتند.

• بلبو

شالی که بر روی کمر بسته می‌شود. این کمربند از چرم آهوست.

• بیش بیت شلوار

در گذشته، داماد کت بلندی به نام بیش بیت می‌پوشید که از پارچه پشمی تهیه می‌شد و گاه، یقه آن را به شکل نیمه آرشال برش داده و به آن پوست مرغوبی می‌دوختند که همراه شلوار، به آن بیش بیت شلوار می‌گفتند.

پوشاک شاهکوه

پوشاك زنان در اين روستا در حال حاضر منسوخ شده است. اين لباس‌ها در گذشته بيشتر در مراسم عروسي و جشن‌ها پوشيده مي‌شد.

زنان

• پیراهن

پیراهن زنان، بلند، نخی، به رنگ سفید و یقه آن گرد و ایستاده است. آستین‌های آن راسته و بلند و در قسمت مچ، با دکمه بسته می‌شود. در زیر بغل، پارچه چهارگوشی به نام مرغک دارد و در قسمت پهلوها هم دارای چاک است.

آنچه که سبب تمایز لباس زنان منطقه شاهکوه شده، سوزن‌دوزی خاص آن است. این پیراهن در قسمت‌های یقه و اطراف آن، مچ دست، اطراف چاک پهلوها و در لبه پایینی، دارای سوزن‌دوزی است. این نوع‌سوزن‌دوزی که به علت استفاده از رنگ سیاه، به آن سیاه‌دوزی نیز گفته می‌شود،‌‌ فقط بر روی پارچه‌های سفید انجام می‌شود. این سوزن دوزی‌ها دارای نقوش متنوعی است که بیشتر ذهنی و یا برگرفته از طبیعت اطراف آن‌هاست.

• چرخ شلوار

در شاهکوه، به دامن‌های کوتاه پرچین «چرخ شلوار» می‌گفتند. البته با نام «تمبان قری» نیز شناخته می‌شدند. جنس دامن‌ها نخی بوده است. این دامن‌ها اگر همانند پیراهن آن‌ها، به رنگ سفید بود، انتهای آن را سوزن‌دوزی می‌کردند، ولی اگر از پارچه‌های دیگری برای دوخت دامن استفاده می‌شد، حدود 10 سانتی‌متر بالاتر از لبه انتهایی دامن، با نواری به نام چین چینک³ دوخته می‌شد.

• شلوار

شلوار آن‌ها معمولاً به رنگ مشکی و راسته بود که به همراه چرخ شلوار پوشیده می‌شد.

• روسری

زنان در شاهکوه از دو نوع روسری استفاده می‌کردند؛ یک نوع روسری ابریشمی بود که از بازار خریداری می‌شد. نوع دیگر که پر کاربردتر و مهم‌تر بود، از پارچه سفید یکدست تهیه می‌شد که بر روی آن مانند پیراهن و دامن، سوزن‌دوزی می‌شد. این روسری مربع شکل، به صورت سه گوش بر روی سر انداخته می‌شد. دور تا دور این روسری، سوزن‌دوزی و با ریشه‌های بلند تزئین می‌شد. جنس این ریشه‌ها از نخ‌های کاموا و یا ابریشم بود.

• کلاه

زنان و دختران در زیر هر دو نوع روسري‌هاي خود، نخست یک نوع کلاه یا عرقچین از جنس مخمل بر سر می‌کردند که تعدادی از آن‌ها دور تا دورشان سکه‌دوزی می‌شد. نوعروسان، همین عرقچین را گاه به صورت کلاه ترمه (کلاهی از جنس ترمه) بر سر می‌گذاشتند. این کلاه را خانواده‌ی داماد (مادر و خواهر) در یکی از اعیاد، به ویژه نوروز به همراه یک جفت کفش، به عروس هدیه می‌دادند که شاهکویی‌ها به آن «کُوش و کِلا بَوِردِن» می‌گفتند.همچنین یک پیشانی‌بند ابریشمی یا نخی در جلوی پیشانی می‌بستند که این پوشش بیشتر در میان زنان کهنسال دیده می‌شد.

• کت

جنس این کت معمولاً نخی و به رنگ‌های قرمز و نارنجی بوده، آستین‌هایی بلند و یقه برگردان و در قسمت پایین کت، دو جیب داشته است. این کت بر روی پیراهن پوشیده می‌شد.

مردان

• پیراهن

نوعی پیراهن از جنس ابریشم خالص و به رنگ قرمز که به آن «تافته مردانه» می‌گفتند. این تافته‌ها بلند و تا روی زانو بود.

• کت

یک نوع کت بلند از جنس نخ و ابریشم که قرمز قبا نامیده می‌شد و مخصوص داماد‌ بود.

• لم چوغا

لم چوغا یا نمدچوغا، نوعی بالاپوش (نوعی پالتو)بی‌آستین مردانه، مخصوص چوپانان شاهکوه که بسیار ضخیم بود و در زمستان استفاده می‌شد. این تن‌پوش از جنس پشم گوسفند و یا موی بز بود و بلندی آن تا زیر زانو می‌رسید. برخی به لم‌چوغا، آستری به نام چِدام می‌دادند.

• شلوار

شلواری راسته از جنس پشم که به آن چوغا می‌گفتند.

• کلاه    

کلاهی پشمی که معمولاً به رنگ خود پشم بوده است.

• پاتوئه

این نام از پا+تُوئِه، گرفته شده كه به معني تو دادن (تاب دادن - پیچاندن) است. پاتوئه‌ها، پارچه‌های پشمی به عرض حدود 20سانت و طول 5/1 متر بوده‌اند که فقط مردان و چوپانان در فصل سرما، بر روی ساق پا تا زیر زانو به صورت چرخشی و دور دادن می‌پیچیدند و معمولاً با آن چارق (کفش‌های ساده لاستیکی) می‌پوشیدند.

• شال

این شال‌ها در حدود 2 تا 3 متر طول و 30 سانتی‌متر عرض داشته‌اند. جنس آن‌ها نخی و به رنگ سفید بوده است. دو سر انتهایی شال با نقوش زیبایی آراسته می‌شد. این شال‌ها برای بستن سر و کمر مورد استفاده قرار می‌گرفت.

• کفش

کفش‌های لاستیکی، کالچِم نام داشت و معمولاً با پاتوئه می‌پوشیدند. این کفش‌ها برش ساده‌ای داشت و با سوراخ کردن لبه دو طرف آن‌ها، بند را ضربدری از آن‌ها می‌گذراندند و دو لبه کفش را به هم جفت می‌کردند.

پوشاک زیارت

زنان

• پیراهن

زنان زیارت به پیراهن، کَته جامه (کوتاه جامه)می‌گفتند. پیراهن آنان چند نوع بود. نوع بهتر آن، پیراهنی است از جنس تافته (ابریشمی) به رنگ قرمز، یقه آن گرد و از قسمت یقه تا روی سینه دارای چاک است. آستین‌هایی بلند دارد و در اطراف نیز دارای چاک است. نوعی دیگر، از جنس کرباس بود که پس از دوخت، آن را با رنگ آبی، رنگرزی می‌کردند. نوع دیگر، از انواع پارچه‌های طرح‌دار دوخته می‌شد. این پیراهن دارای یقه‌ای ایستا و آستین‌هایی بلند بود که در قسمت مچ با کش جمع می‏شد. همچنین در اطراف دارای چاک بود.

• دامن

زنان زیارتی، دامن‌‌های خود را «قِردار شلوار» می‌نامیدند. این دامن‌ها، کوتاه و تا روی زانو بود و از پارچه‌های مختلف دوخته می‌شد. یک نوع نیز از کرباس سفید رنگ بود که زنان کهنسال می‌پوشیدند. این دامن‌ها در لبه پایین، تزئینات بسیارکمی داشت.

• شلوار

زنان زیارتی به شلوار، «پَشِلوار» (پا شلوار) می‌گفتند.جنس آن از کرباس بود و به صورت راسته و کاملاً ساده دوخته می‌شد. آن‌ها شلوار‌‌‌های خود را پس از دوخت، با رنگ آبی رنگرزی می‌کردند.

• روسری

زنان زیارت از سه نوع روسری استفاده می‌کردند: نوعی که اغلب به رنگ مشکی بود و طوری بر روی پیشانی قرار می‌دادند که در پشت گردن گره می‌خورد. نوع دوم، معمولاً قرمز رنگ بود و روی روسری قبلی می‌‌بستند و به آن پیشانی‌بند می‌گفتند. نوع سوم که به آن مندیل می‌گفتند، بر روی دو روسری قبلی بسته می‌شد، طوری که بر روی سر گره می‌خورد.

• جلیقه

به آن نیم تنه نیز می‌گفتند و جنس آن از مخمل بود.

• چک‎‌وند

نوعی کت کوتاه، از جنس مخمل و به رنگ‌های قرمز، زرشکی و... . دارای آستر نخی و آستین‌های بلند و از قسمت آرنج تا مچ دارای چاک است. سر آستین به صورت مثلثی است. اطراف چک‌وند، چاک داشته و از سر آستین تا آرنج به وسیله بند‌هایی تزئین می‌شود. جلوی یقه، اطراف چاک‌ها و سر‌آستین‌ها نیز با نوار‌هایی تزئین می‌شود. در زیر بغل نیز دارای برش مثلثی شکل است.

• کت راه راه قرمز

جنس آن از ابریشم قرمز است.آستین‌هایی بلند و یقه‌ای برگردان دارد. دارای سه جیب؛ دو جیب در پایین کت و یک جیب در بالا، سمت چپ قرار دارد.

• کت قرمز ابریشمی

آستین‌های این کت، تا آرنج بوده، با یقه‌ای باز که تا زیر سینه امتداد داشته است. اطراف آن نیز دارای چاک است. دور یقه، دور‌ کمر، سر‌آستین‌ها و اطراف چاک‌ها با نوار‌های تزئینی زینت یافته است.

• چادر شب

پارچه‌ای مربع شکل در ابعاد 5/2×5/2 یا 3×3 متر، بیشتر به رنگ‌های قرمز، سبز و سرمه‌ای وبافت آن‌ها به شکل چهارخانه‌ای بوده است. زنان در زیارت آن را سه گوش کرده و به کمر خود می‌بستند و یا به عنوان چادر بر سر خود می‌انداختند.

• کفش

زنان زیارت کفش‌هایی به نام «پنج ساق لی» داشتند که به رنگ سبز با نوک تیز بود. کفش‌های ساده‌تری به نام گالش یا کَلوش نیز داشتند که از جنس پلاستیک و به رنگ سیاه بود و داخل آن آستری قرمز رنگ داشت.

مردان

• پیراهن

مردان، نوعی پیراهن از جنس ابریشم خالص به رنگ قرمز داشتند که به آن «تافته مردانه» می‌گفتند. بلندی آن تا روی زانو بود و یک آستر نازک نیز داشت. معمولاً آن را در فصول بهار و پاییز می‌پوشیدند. نوع دیگر، پارچه‌ای از جنس کرباس بودکه پس از دوخت، توسط خود آن‌ها با رنگ آبی رنگرزی می‌شد.

• کت

از جنس و رنگ طبیعی پشم بود که به آن چوغا می‌گفتند. یقه‌ي آن‌ برگردان، دو جیب در پهلو، جلو باز و آستردار بود.

• شلوار

شلوار آن‌ها یا از کرباس آبی رنگ و یا از جنس پشم بود که برشی راسته داشت.

• جلیقه

جنس آن از پشم، با یقه‌ای ایستاده (3 سانتی متر) که داخل آن نیز با آستر پوشانده می‌شد.

• شال

این شال‌ها در حدود 2تا 3 متر طول و 30 سانتی‌متر عرض داشته‌اند. جنس آن‌ها نخی و به رنگ سفید بوده است. دو سر انتهایی شال با نقوش زیبایی آراسته می‌شد. این شال‌ها برای بستن سر و کمر مورد استفاده قرار می‌گرفت.

• کلاه

از جنس و رنگ طبیعی پشم که رنگ نخودی آن رایج‌تر بوده است. هم اکنون نیز مردان کهنسال زیارت از آن استفاده می‌کنند.

• نمد چوغا

بالاپوشی از جنس پشم که بیشتر در زمستان مورد استفاده قرار می‌گرفت. در واقع، نمد را مانند پالتو برش می‌دادند، سپس پارچه پشمی را روی آن می‌کشیدند.

• کفش

کفش‌های لاستیکی به اسم چارُق که همراه با پاتوئه می‌پوشیدند. این چارُق‌ها، برش و دوخت‌های‌ بسیار ساده‌ای داشتند که با سوراخ کردن لبه‌های دو طرف، بند را ضربدری از آن‌ها می‌گذراندند و دو لبه کفش را به هم جفت می‌کردند.

پي‌نوشت:

1. در اصطلاح محلی، به معنی عرض پارچه کم است (قطعه بافته شده). این پارچه‌ها جداگانه بافته و به همدیگر دوخته می‌شود. این کم بودن عرض پارچه‌ها به دلیل دستبافت بودن و نوع دستگاهی است که این پارچه‌ها در آن بافته می‌شوند. این پارچه در عرض‌های 30، 40 و 50 سانتی‌متری و با طول بسیار زیاد بافته می‌شوند.

2. پارچه چهار گوشی است که در زیر بغل وصل می‌شود تا در اثر اصطکاک، به پارچه اصلی آسیبی وارد نشود.

3. پارچه‌ای که چین کش کرده و برای تزئین روی لباس به کار می رود.

…

منابع:

• اعظمی‌‏راد، گنبددردی. (1384). نگاهی به فرهنگ مادی و معنوی ترکمن‌ها. دانشگاه فردوسی مشهد.

• امیدی، ناهید. (1382). دیده و دل و دست: پژوهشی در پوشاک و هنر‌های سنتی خراسان. مشهد: به‌نشر.

• پورکریم، هوشنگ. (1348). جامه‌ها و هنر‌های عامیانه در اینچه برون. هنر و مردم، (7)، 79، 52-41.

• حسيني، رقيه. (10/3/1390). مصاحبه شخصي زهرا زماني.

• حیدری، احمد. (1382). تحلیل مردم‌شناختی پوشاک سنتی ایل یموت ترکمن. پایان‌نامه کارشناسی ارشد چاپ نشده. دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز.

• خسروی، محسن. (1384). پژوهش پوشاک محلی در استان گلستان. گرگان: اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری.

• دلیجه، تقان‌گل. (1379). لباس و پوشاک ترکمن‌ها از گذشته تا حال. (بازنویسی: شهروز آق‌آتابای). یاپراق، شماره 10.

• دهقان، ام‌امين. (10/6/1390). مصاحبه شخصي زهرا زماني.

• رجبلو، ام‌كلثوم. (20/3/1390). مصاحبه شخصي زهرا زماني.

• رجبلو، زهرا. (20/3/1390). مصاحبه شخصي زهرا زماني.

• رحيمي، رحيمه. (25/6/1390). مصاحبه شخصي زهرا زماني.

• سايري، نجمه. (20/1/1390). مصاحبه شخصي زهرا زماني.

• سرايلو، معصومه. (13/2/1390). مصاحبه شخصي زهرا زماني.

• شمسی، مهری، و متقی، محمدکریم. (1381). طرح مستندسازی هنر‌های سنتی شهرستان گنبدکاووس.گرگان: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.

• ضیاء‌پور، جلیل. [بی‏تا]. پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران به روزگار شاهنشاهی محمدرضا پهلوی. تهران: وزارت فرهنگ.

• كتولي، فاطمه. (10/3/1390). مصاحبه شخصي زهرا زماني.

• كلته، ابراهيم، و حاجي‌ابراهيمي، مريم. (1382). ابريشم‌بافي. گرگان: ايل آرمان.

• كوهساريان، صغري. (25/3/1390). مصاحبه شخصي زهرا زماني.

• لوگاشوا، بی‌بی رابعه. (1359). ترکمن‌های ایران. (ترجمه سیروس ایزدی و حسین تحویلی). تهران: شباهنگ.

• مجیدی‌خامنه، فریده. (1385). عروس قزاق، نگاهی به پوشاک عروس و نماد‌های گذار در میان قزاقان ایران. نامه انسان‌شناسی، (5)، 9، 168-140.

• محمدی، رامونا. (1388). پوشاک و زیورآلات مردم ترکمن.تهران: جمال هنر.

• معطوفی، اسدالله. (1383). تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمان (جلد 3). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

• معطوفی، اسدالله. (1389). تاریخ و پیشینه اجتماعی سرخنکلاته، زیارت و شاهکوه. گرگان: مختومقلی فراغی.