نارلی‌آجی‌سو
نارلی‌آجی‌سو
Nārli Ājisu
روستایی واقع در دهستان مراوه‌تپه، بخش مرکزی، شهرستان مراوه‌تپه، استان گلستان.
این روستا در فاصله‌ی ۶۰ کیلومتری از مرکز شهرستان مراوه‌تپه، در طول جغرافیایی ۵۵°۴۸′۵۸″ و عرض جغرافیایی ۳۸°۲′۵۲″، با ارتفاعی حدود ۲۱۰ متر از سطح دریا واقع شده است.[1] این روستا در نقطه‌ی صفر مرزی قرار دارد و به‌عنوان آخرین روستای مسیر شناخته می‌شود.
موقعیت‌های جغرافیایی اطراف روستا به این شرح است: در شرق: محل اقامت پیشین اهالی با نام‌های کهنه‌قلا و بلان‌دره، آدارآقانینگ‌دره‌سی، قارقلی‌دره و بایرام‌مامدینگ‌دره‌سی، در شمال: ارتفاعات اوچ‌تکش (تیرکش)، نارلی‌دره و چشمه نارلی، در غرب: روستای آق‌تقه‌جدید، قزلجه‌قویی، دشت‌تقر و قورب‌لی‌جه و در جنوب: ارتفاعات چهارگُل، قوشه‌دره، قورب‌لی و مهمان‌تاپماز.[2]
نام این روستا از دو واژه‌ی «نارلی» و «آجی‌سو» تشکیل شده است. بنا به باور مردم، در گذشته در شمال روستا باغستانی از انارهای خودرو وجود داشته که واژه‌ی «نارلی» برگرفته از آن است. «آجی‌سو»[3] نام رودخانه‌ای است که سرچشمه‌ی آن در کوه‌های خراسان قرار دارد و از شمال روستا عبور می‌کند. به دلیل تلخی آب این رودخانه، آن را «آجی‌سو» نامیده‌اند. در نهایت، ترکیب این دو واژه نام کامل روستای «نارلی‌آجی‌سو» را شکل داده است.[4]
آنچه مسلم است اینکه اهالی روستا در گذشته زندگی عشایری و کوچ‌نشینی داشته و سالیان طولانی در حاشیه مرزها سکونت موقت داشته‌اند. بعدها با فاصله گرفتن از مرز، ابتدا به سمت روستای مالای‌شیخ کلاله کوچ کرده و سپس مدتی در همت‌آباد ساکن شده‌اند. پس از آن بار دیگر به حاشیه مرز بازگشته و در مناطقی چون قارقلی‌دره، آدارآقانینگ‌دره‌سی، آت‌چاپان و سایر نقاط، همراه با دام‌های خود به ییلاق و قشلاق پرداخته‌اند تا اینکه در سال ۱۳۴۱ خورشیدی در مکان کنونی روستا سکونت دائمی اختیار کردند.[5]
در گزارشی مربوط به سال ۱۳۲۹ خورشیدی، روستایی با نام «آجی‌سو» معرفی شده است؛ روستایی که بعدها اهالی آن، روستای کنونی «نارلی‌آجی‌سو» را شکل دادند. در این گزارش، این روستا چنین توصیف شده است: «آجی‌سو – دهی از بخش مراوه‌تپه، شهرستان گنبدقابوس؛ واقع در ۲۴ کیلومتری شمال‌باختری مراوه‌تپه و حدود ۸ کیلومتری مرز شوروی سابق. منطقه‌ای کوهستانی با آب‌وهوای معتدل، دارای ۲۷۷۵ نفر جمعیت ترکمنِ اهل سنت. منبع تأمین آب از چاه بوده و محصولات عمده شامل غلات دیم و لبنیات است. شغل اصلی اهالی زراعت و گله‌داری بوده و زنان روستا در صنایع‌دستی از جمله قالیچه‌بافی و نمدمالی فعالیت داشته‌اند. راه دسترسی به این روستا مالرو بوده و قراهای ساری‌قمیش، سوزش، ترناولی، آق‌تقه‌نارلی و دادلی‌غزنین جزء این آبادی به‌شمار می‌آمده‌اند».[6]
زبان اهالی این روستا ترکمنی است. ساکنان آن همگی مسلمان، پیرو مذهب اهل سنت و از شاخه‌ی حنفی هستند. آن‌ها به طایفه‌ی یموت و تیره‌ی غراوی تعلق دارند و نام‌های خانوادگی رایج در میانشان شامل یاپنگ‌غراوی، کوسه‌غراوی، آروند، دارابی‌نیا، تقی‌زاده، گرگانلی‌دوجی، هدایتی‌زاده، اروانه، برزین و قره‌مشک‌غراوی می‌باشد. [7] چند خانواده از تیره‌های «پیر» و «اولاد» که نزد ترکمن‌ها جایگاه تقدس دارند، نیز در این روستا ساکن هستند. بر اساس تقسیم‌بندی طایفه‌ی یموت‌ها که عسگری خانقاه ارائه کرده است، این طایفه به سه گروه اصلی ویس، شرپ و چونی تقسیم می‌شود و گروه شرپ نیز شامل چهار شاخه‌ی دیه‌جی، سردار، غراوی و بهلکه است.[8]
بیشتر اهالی روستا به دامداری اشتغال دارند که شامل پرورش شتر، گاو، گوسفند و بز است. در این روستا حدود ۱۷۰ نفر شتر، ۱۹ هزار رأس گوسفند، ۱۲۰۰ رأس بز و ۲۰۰۰ رأس گاو نگهداری می‌شود. منبع اصلی درآمد مردم از فروش بره و فرآورده‌های لبنی، به‌ویژه دوغ شتر و کشک تأمین می‌گردد.
کشاورزی نیز یکی دیگر از مشاغل اصلی اهالی روستاست که عمدتاً شامل کشت گندم، جو و زیره می‌باشد. همچنین کشت هندوانه به‌صورت دیم و در سطحی محدود رواج دارد. اراضی قابل کشت روستا در حدود ۱۵۰۰ هکتار برآورد می‌شود.
باغداری در این روستا چندان گسترش نیافته است؛ اما در سال‌های اخیر حدود ۲۰ هکتار از اراضی به کشت زیتون و پسته اختصاص یافته است. علاوه بر این، برخی اهالی در باغچه‌های کوچک کنار منازل خود به پرورش درختان میوه‌ای همچون انجیر و انار پرداخته‌اند.[9] ت‌های اطراف روستا رویشگاه طبیعی قارچ‌های محلی، گیاه اسپند و انواع اسفناج‌های خودرو است که توسط اهالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی خانواده‌ها از طریق جمع‌آوری و فروش این محصولات گیاهی، بخشی از درآمد خود را تأمین می‌کنند.
معماری سنتی و بافت قدیمی روستا همچنان تا حدی حفظ شده است و بسیاری از خانه‌ها هنوز با مصالح گِلی ساخته شده‌اند. با این حال، در سال‌های اخیر ساخت خانه‌هایی با مصالح ساختمانی جدید نظیر میل‌گرد، آجر و سایر مواد نوین، با پوشش‌هایی همچون حلب، ایرانیت و ایزوگام رواج یافته و به‌تدریج خانه‌های گِلی تخریب شده و جای خود را به سازه‌های نوساز داده‌اند.
واقع شدن این روستا در منطقه‌ای کم‌برخوردار، نبود فرصت‌های شغلی مناسب برای جوانان و محدودیت در گسترش بافت روستا به‌علت موقعیت خاص آن، سبب شده است بسیاری از جوانان پس از ازدواج برای یافتن شغل مناسب به شهر مراوه‌تپه مهاجرت کنند. به‌گونه‌ای که در حال حاضر بیش از نیمی از ساکنان محله‌ی خداقلی در شهر مراوه‌تپه را اهالی این روستا تشکیل می‌دهند.[10]
از مکان‌های گردشگری روستا می‌توان به «دشت تقر» در غرب روستا اشاره کرد که یکی از تفرجگاه‌های اصلی اهالی، به‌ویژه در فصل بهار، به شمار می‌آید. در دشت‌های اطراف روستا، قارچ‌های خودرو، بوته‌های اسپند و اسفناج وحشی روییده که علاوه بر مصرف محلی، برای برخی خانواده‌ها منبعی جهت کسب درآمد محسوب می‌شود. همچنین در برخی از دره‌های اطراف، انار ترش خودرو و پسته‌ی محلی یافت می‌شود که هم برای مصرف اهالی و هم به‌عنوان منبع درآمد مورد استفاده قرار می‌گیرد.[11]
آداب و رسوم اهالی روستا، مانند مراسم عروسی، عیدین قربان و فطر، نماز تراویح و ختم قرآن در ماه مبارک رمضان، و مراسم «آق‌آش» در سن ۶۳ سالگی، همانند سایر ترکمن‌ها به‌صورت سنتی برگزار می‌شود. یکی از رسوم برجسته که هنوز پا بر جا است، «یوور» نام دارد. این مراسم به ویژه در هنگام پشم‌چینی گوسفندان و ساخت منازل و نیز میان زنان در فرآیند نمدمالی اجرا می‌شود و اهالی بدون دریافت هیچ حق‌الزحمه‌ای به یاری یکدیگر می‌شتابند. همچنین هر ساله در اواخر فروردین‌ماه، که فصل دوشیدن شیر گوسفندان است، با نخستین شیردوشی، اهالی غذایی محلی به نام «سویت‌لی‌آش» (ترکیبی از برنج و شیر) می‌پزند و آن را بین همسایه‌ها تقسیم می‌کنند.[12]
از جمله صنایع‌دستی رایج در میان زنان و دختران روستا می‌توان به قالی‌بافی، پشتی‌تُرکمنی، نمدمالی، دوخت جانمازی، یقه، قوقون، بوقجه، سوزن‌دوزی و بالاک‌دوزی اشاره کرد که همچنان کمابیش رواج دارد. تهیه‌ی «دیه‌باشلیق» و «دیه‌دیزلیق» از صنایع‌دستی ویژه و مهم دختران این روستا به شمار می‌آید.[13]
غذای محلی و اصلی اهالی روستا «چکدرمه» نام دارد. دیگر غذاهای محلی معروف شامل چورفا، اون‌آش، قاتیق‌لی‌آش، سویت‌لی‌آش، آیران چورفا، یاغلی‌چورک، تامدیرچورک، گچی‌قولاق و غیره هستند. از جمله بازی‌های بومی و محلی که در سال‌های گذشته رواج داشتند اما امروزه بسیار کمرنگ و حتی فراموش شده‌اند، می‌توان به چورگ، آقجاسونک، آششیق، چیش، بوقن‌مجا و یوزگ اشاره کرد. در میان دختران نیز بازی‌هایی مانند آی‌ترک گون‌ترک، اویجگ اویجگ، آلتاق‌داش و لالایی دختران از جمله بازی‌های سنتی بوده‌اند.[14] آمار جمعیت روستا در سال‌های گذشته به شرح زیر است: [15]:
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
371 [16] |
|
1345 : نارلی‌علیا |
41 |
263 |
|
1345 : نارلی‌سفلی |
41 |
195 |
|
1355 |
78 |
475 [17] |
|
1365 |
102 |
691 |
|
1375 |
120 |
877 |
|
1385 |
175 |
1029 |
|
1390 |
219 |
1118 |
|
1395 |
301 |
1079 |
اهالی روستا پیش از سکونت در محل کنونی، در کهنه‌قلا مسجدی برای عبادت داشتند. پس از کوچ به مکان فعلی در سال ۱۳۴۱ش، بلافاصله مسجدی بنا کردند که امروزه به نام «محمد رسول‌الله» شناخته می‌شود. همچنین در محله نارلی‌علیا، مسجدی بنا شده است که در حال حاضر با نام «مسجد امام اعظم» فعالیت می‌کند. در سال ۱۳۸۲ش نیز مسجد دیگری در محله نارلی‌سفلی ساخته شد.[18] حضور اولین معلم در روستا به سال ۱۳۴۵ش و احتمالاً حتی پیش از آن بازمی‌گردد، که به‌احتمال فراوان معلمان سپاه‌دانش بوده‌اند.[19] آغاز فعالیت‌های آموزشی در روستا با ساخت دو اتاق گِلی توسط اهالی صورت گرفت تا اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۶۱ش با کمک جهاد سازندگی، ساختمان جدید مدرسه ساخته شد. در سال ۱۳۸۱ نیز مدرسه راهنمایی با مشارکت اهالی تأسیس گردید. از جمله امکانات دولتی روستا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: برق‌رسانی در سال ۱۳۷۳، گازرسانی در سال ۱۳۹۸، تأسیس خانه بهداشت در سال ۱۳۶۹، شرکت نفت، مخابرات با یک خط بی‌سیم، جاده آسفالت در سال ۱۳۹۲، و شرکت تعاونی عشایری آجی‌سو که سهامداران آن دامداران روستاهای نارلی، آق‌تقه و قره‌گل هستند. همچنین دکل صدا و سیما، اینترنت و نانوایی نیز از دیگر خدمات موجود در روستا محسوب می‌شوند. آب لوله‌کشی روستا از چشمه بلان تأمین می‌شود که حدود سال ۱۳۵۰ش با مشارکت اهالی لوله‌کشی شده است.[20]
[1] - سازمان نقشه‌برداری کشور
[2] - برزین، یاپنگ‌غراوی، (15/02/1401)
[3] شاخه‌ای از رودخانه اترک که در شمال‌شرق شهرستان گنبدکاووس جریان دارد، از کوه تلو با ارتفاع ۱۲۵۰ متر و در فاصلهٔ ۱۱۵ کیلومتری شمال‌غربی شهر بجنورد سرچشمه می‌گیرد. این شاخه پس از مشروب ساختن آبادی نارلی، در شرق روستای کرند به رودخانه اصلی اترک می‌پیوندد. (سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، جلد دوم، تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۲، ص ۲۷۳)
[4] برزین، (15/02/1401)
[5] همان
[6] - فرهنگ جغرافیایی ایران، (1329)، ص5.
[7] - برزین، یاپنگ‌غراوی، (15/02/1401)
[8] - عسگری خانقاه و کمالی، (1374)، ص 61.
[9] - برزین، یاپنگ‌غراوی، (15/02/1401)
[10]. یاپنگ‌غراوی، صفر و یوسف، (15/02/1401)
[11]. همان
[12]. یاپنگ‌غراوی، صفر (15/02/1401)
[13]. یاپنگ‌غراوی، فرحناز (15/02/1401)
[14]. برزین، یاپنگ‌غراوی، صفر و فرحناز، (15/02/1401)
[15]. سایت مرکز آمار ایران
[16]. در این سرشماری آچی‌سو نوشته شده است.
[17]. در این سرشماری و بعد از آن نارلی‌آجی‌سو نوشته شده است.
[18]. برزین، یاپنگ‌غراوی، صفر (15/02/1401)
منابع:
- سازمان نقشه برداری کشور، پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران، https://gndb.ncc.gov.ir
- عسگری‌خانقاه، اصغر و کمالی، محمدشریف. (۱۳۷۴). ایرانیان ترکمن. تهران: انتشارات اساطیر.
- فجوری، ستاربردی (1401). گفتگوی شخصی با صفر یاپنگ‌غراوی (فرهنگی بازنشسته و عضو شورا). 15 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی (1401). گفتگوی شخصی با عبدالرحیم برزین (فرهنگی و دهیار سابق). 15 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی (1401). گفتگوی شخصی با فرحناز یاپنگ‌غراوی. 15 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی (1401). گفتگوی شخصی با یوسف یاپنگ‌غراوی. 15 اردیبهشت.
- فرهنگ جغرافیایی ایران. (۱۳۲۹). فرهنگ جغرافیایی ایران (جلد سوم، استان دوم). تهران: دایره جغرافیایی ارتش.
- مرکز آمار ایران https://www.amar.org.ir/