گرکز

گرکز

Garkaz

روستایی واقع در دهستان کنگور، بخش مرکزی، شهرستان کلاله، استان گلستان.

این روستا در 14 کیلومتری غرب شهر کلاله در طول جغرافیایی 35ً  21َ °55 و عرض جغرافیایی  28ً  22َ °37 و در ارتفاع 88 متری از سطح دریا قرار گرفته است.[1]

گرکز از شمال به روستاهای چای‌قوشان و عطالر، از جنوب‌شرق و جنوب به روستاهای کنگور و امان‌خوجه، از شرق به روستای خوجه‌لر و از غرب به زمین‌های کشاورزی و سد گرکز محدود می‌شود.

ساکنان اصلی این روستا حدود سال ۱۶۰۰م / ۹۷۹ش / ۱۰۰۹ق. از منقشلاق مهاجرت کرده و در محدوده گینگ‌جایِ مراوه‌تپه ساکن شدند.

به سبب کثرت جمعیت گرکزها، آنان را به‌عنوان یک ایل می‌شناسند. زمین‌های مسکونی روستا از سوی طایفهٔ بیگدلی در اختیار آنان قرار گرفت. دلیل این امر چنین روایت می‌شود: فرزند زن بیوه‌ای از طایفهٔ بیگدلی توسط قزلباش‌ها به اسارت گرفته می‌شود. زن بیوه از هر کسی یاری می‌طلبد، اما تلاش‌هایش بی‌نتیجه می‌ماند تا اینکه با راهنمایی شخصی به آتانیازخان مراجعه می‌کند. آتانیازخان با مشورت و کمک خود، فرزند او را از اسارت رهایی می‌بخشد. پس از این ماجرا، زن بیوه زمین‌های پدری خود را به آتانیازخان می‌بخشد. محدوده این زمین‌ها از شمال به رودخانهٔ گرگان، از جنوب به رودخانهٔ چای، از غرب به محل تلاقی رودخانه‌های گرگان و دوغ و از شرق تا مرز روستای گینگ‌لیگِ قِرق امتداد دارد.

گرکزها در حدود سال ۱۸۸۷م / ۱۲۶۶ش / ۱۳۰۴ق، پس از جنگ گوگ‌تپه و قرارداد آخال ـ به جز خانواده آتادردی ـ بار دیگر از مرز ترکمنستان گذشته و در حاشیه رودخانه سومبار در ۱۸ محل سکونت گزیدند. اما حدود ۴۰ سال بعد، هم زمان با انقلاب بلشویکی روسیه در سال ۱۹۱۷م / ۱۲۹۶ش / ۱۳۳۵ق، به ایران بازگشتند. از جمله این افراد دانگ آتارخان، ماتی، امان، بوثر عطایی، نورمراد آردا و بایرام علی خان برزین بودند که ابتدا حدود هشت سال در منطقه جرگلان اقامت کردند. سپس به منطقه پیشکمر کلاله مهاجرت کرده و حدود پنج سال در آنجا ساکن بودند، تا این که پس از سال ۱۳۲۰ش و وقوع جنگ جهانی دوم، در محل کنونی سکونت دائمی اختیار کردند.[2]

معماری خانه‌ها و بافت سنتی روستا همچنان حفظ شده و بسیاری از خانه‌ها هنوز گِلی هستند. اما در سال‌های اخیر، ساخت خانه‌هایی با مصالح ساختمانی نوین همچون میلگرد و آجر، به همراه پوشش‌هایی مانند حلب، ایرانیت و ایزوگام، رواج یافته است. به تدریج خانه‌های گِلی تخریب شده و جای خود را به سازه‌هایی از مصالح جدید می‌دهند.

موقعیت جغرافیایی روستا به گونه‌ای است که در این مسیر روستای دیگری وجود ندارد. روستای پیش از آن، خوجه‌لر، در فاصله حدود دو کیلومتری قرار دارد. گاهی به دلیل همسایگی با روستای چای‌قوشان، این روستا را چای‌قوشان گرکز نیز می‌نامند.     

در مورد وجه تسمیه روستا مستند معتبری وجود ندارد، اما اهالی بر این باورند که نام روستا از تیره و طایفه اهالی آن که از تیره گرکز هستند، گرفته شده است.   

از افراد مشهور روستا می‌توان به جد بزرگ گرکزها، آتانیازخان، اشاره کرد.[3] 

از دیگر افراد می‌توان به خانقلی ملا اشاره کرد که در حوزه علمیه روستای کریم ایشان از شاگردان سیدقلیچ ایشان بزرگ بود. همچنین دانگ آتارخان، یکی از فرهنگ‌دوستان ترکمن، با تلاش‌هایش در شناسایی و دیوارکشی مزار مختوم‌قلی فراغی در سال ۱۳۴۲ شمسی و تهیه و چاپ نخستین کتاب از دیوان مختوم‌قلی فراغی در سال ۱۳۴۳ش، ستودنی است.[4]

زبان اهالی این روستا ترکمنی است. همه مسلمان، اهل سنت و پیرو مذهب حنفی می‌باشند. اهالی روستا از طوایف گوکلان، دودرغه و تیره گرکز ترکمن هستند. از مهاجرین روستا می‌توان به چند خانوار از قره‌بلقان، قودنه، کرد، بلوچ و سیستانی اشاره کرد. اغلب اهالی زمین‌دار و کشاورز هستند. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، بخشی از زمین‌های مزروعی روستا از دست آنان خارج شد و اهالی طی نامه‌ای به نخست‌وزیر وقت، درخواست استرداد زمین‌های خود را نمودند [5] در گذشته کشت پنبه و پرورش کرم ابریشم در روستا رواج داشت که امروزه کاهش یافته است. از دیگر محصولات کشاورزی می‌توان به کشت گندم، جو، هندوانه و ... اشاره کرد که حدود ۴۰۰ هکتار از اراضی زیر کشت قرار دارد. تعداد دام‌های روستا تقریباً ۹۰۰ رأس گوسفند و ۲۰۰ رأس گاو است.[6] باغداری در این روستا بسیار محدود است و عمدتاً به باغچه‌های کوچک در حیاط منازل محدود می‌شود که انواع میوه‌هایی مانند آلو، انجیر، انار، گردو، انگور و... را در بر می‌گیرد.

از آثار باستانی روستا می‌توان به سد گرکز اشاره کرد که یکی از قدیمی‌ترین سدهای استان گلستان است. این سد در فاصله یک کیلومتری شمال‌غربی روستای گرکز واقع شده و نام آن نیز برگرفته از نام روستا است. سد گرکز به شماره ۳۲۵۴ در تاریخ ۲۵/۱۲/۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.[7]  

آداب و رسوم اهالی روستا، مانند مراسم عروسی، عید قربان و فطر، یوور، آق‌آش و غیره، همچون سایر ترکمن‌ها اجرا می‌شود، اگرچه در سال‌های اخیر کمی کمرنگ شده است. صنایع دستی نیز میان زنان و دختران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است؛ به‌ویژه فرش‌بافی و پشتی‌بافی که شهرت بالایی داشتند. از دیگر صنایع دستی زنان می‌توان به بالاق‌دوزی، پرده‌دوزی، تاره‌دوزی، نمدمالی، نخ‌ریسی، تایخا و... اشاره کرد که هنوز هم تا حدی رونق دارند. غذاهای محلی روستا شامل قاورما چوربا، قاتلاما، چلپک، قایش بلکه، مس سووا، سویت لی آش، چکدرمه، بورگ، اون آشی، قطاب و غیره است. از جمله بازی‌های بومی و محلی که در سال‌های گذشته رواج داشتند اما امروز بسیار کمرنگ یا فراموش شده‌اند، می‌توان به چورلنگ، گلیم پرچگ، آششیق، آلتاق داش، چله‌کن، یوزگ و... اشاره کرد.[8]  مختوم‌قلی، شاعر شهیر ترکمن، از طایفه گوکلان و تیره گرکز است؛ چنان‌که خود در شعر عالمه بلگلیدر چنین می‌سراید: [9]

بیلمه‌ین سورانلارا آیدینگ بو غریب آدیمز 

آصلی گرکز یوردی اترک آدی مختوم‌قلی‌در

ترجمه:  به پرسشگران و کسانی که دنبال این غریب روزگار می‌گردند، بگویید که اصل او گرگز است، سرزمینش اترک و نامش مختوم‌قلی است.

اهالی این روستا خود را از اعقاب و بازماندگان مختوم‌قلی فراغی می‌دانند. بنابراین، همزمان با ایام بزرگداشت مختوم‌قلی فراغی، همه‌ساله مراسم یادبودی باشکوه با مشارکت اهالی، اعم از زن و مرد، برگزار می‌شود.[10]

در حال حاضر، حدود ۳۳۰ خانوار با جمعیتی معادل ۱۵۶۰ نفر در این روستا سکونت دارند.[11]  این روستا در سال ۱۳۲۹ش، ۲۰۰ نفر جمعیت داشت.[12]  آمار جمعیتی این روستا طبق سرشماری رسمی کشور دچار تغییرات زیادی شده است. به نظر می‌رسد این اختلاف آمار به دلیل مهاجرت خانواده‌های تازه ازدواج کرده به شهرهای بزرگ از جمله تهران باشد.

آمار جمعیت روستا برابر سرشماری نفوس و مسکن به این شرح است[13]

  اولین مسجد گِلی روستا توسط خانقلی ملا، که خود نخستین پیش‌نماز بود، با همکاری اهالی در حدود سال ۱۳۲۱ شمسی ساخته شد. این مسجد تاکنون چهار بار بازسازی شده و به ساختمان کنونی تبدیل شده است. همچنین نخستین مدرسه روستا در سال ۱۳۴۲ شمسی با حضور معلم سپاه دانش، عبدالله‌خان عرب‌عامری از شاهرود، تأسیس شد. پیش از راه‌اندازی این مدرسه، دانش‌آموزان برای تحصیل به روستای خوجه‌لر می‌رفتند.[14] از دیگر امکانات دولتی روستا می‌توان به گازرسانی، برق، خانه بهداشت، آب لوله‌کشی، نانوایی، جاده آسفالت، تلفن خانگی، دفتر پست و... اشاره کرد. همچنین یک نفر از اهالی روستا در دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق به شهادت رسیده است.[15]