یساقی
یساقی
Yesāqi
روستایی واقع در دهستان سدن رستاق شرقی، بخش مرکزی شهرستان کردکوی، استان گلستان.
یساقی به گویش محلی «ایساقی» در نقطه‌ی ً41 َ49 °36 عرض جغرافیایی و نقطه‌ی ً34 َ14 °54 طول جغرافیایی قرار دارد.[1]
روستای یساقی در فاصله ۱۵ کیلومتری شرق شهر کردکوی و همچنین ۱۵ کیلومتری غرب شهر گرگان، در دشت وسیع و همواری واقع شده است. این روستا از شمال به مزارع کشاورزی و راه‌آهن سراسری گرگان-تهران، از جنوب به جاده گرگان-ساری، از شرق به زمین‌های کشاورزی و روستای نودیجه و از غرب به جاده گرگان-بندر ترکمن محدود می‌شود.
یساقی در لغت «اصطلاحی دیوانی است و «به معنی کارمندان دربار، مأموران دیوانی و کسانی که تهیه وسایل حرکت قشون و حفاظت راه را بر عهده داشتند.»[2] نگارنده تاکنون نتوانست ارتباط معنای لغوی یساقی با این روستا را پیدا کند! با توجه به تلفظ اهالی تبری‌زبان که «یساقی» را به صورت «اِیساقی» ادا می‌کنند، این واژه بسیار نزدیک به «اسحاقی» است؛ از این‌رو، برخی از اهالی نام روستا را به «اسحاق» نسبت می‌دهند.[3]
وجود تپه تاریخی «شاه‌تپه» متعلق به دوره آهن III، ساسانی و اوایل اسلام، که به دلیل اهمیت تاریخی در سال ۱۳۹۶ با شماره ۳۱۸۲۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، و همچنین «چمازتپه» متعلق به دوره پیش‌ازتاریخ (هزاره اول قبل از میلاد) که در فاصله ۱.۵ کیلومتری شمال روستای یساقی واقع شده و در سال ۱۳۸۳ با شماره ۱۱۳۱۱ در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردیده است، نشان‌دهنده اهمیت باستانی و تاریخی این منطقه می‌باشد.
قدیمی‌ترین سند تاریخی که اطلاعاتی درباره روستای یساقی در اختیار ما قرار می‌دهد، فرمانی است که در سال ۹۵۷ هجری قمری (بیست‌وهفتمین سال حکومت شاه طهماسب) بر روی سنگی نوشته شده و در آن آمده است: «مقصود از تحریر این تقریر آنکه مبلغ چهارتومان که مقرری جماعت یساقی ولایت استراباد می شده و داخل جمع ولایت مذکوره بوده به طریق سرشمار و خانه شمار از جماعت مذکوره می گرفته اند و مراعی و مواشی ایشان را منظور نمی داشته‌اند و این موجب تفرقه ایشان گردیده از وطن جلا شده بودند بنابر ترفیه حال ایشان و تصدق فرق همیون مبلغ مذکور به ایشان بخشیده شد که من بعد از ایشان نستانده و آنچه مراعی و مواشی ایشان شود. بطرق شماره مال بستانده توقع از حکام کرام آنکه بر این موجب عمل نمایند و تغییر دهنده به لعنت خدا گرفتار باد.[4]»
مأموران و گزارش نویسانی که در عصر قاجار از ایالت استراباد بازدید کردند از جمله چارلز فرانسیس مکنزی،[5] ملگونف و[6] رابینو[7] از یساقی به عنوان یکی از روستاهای بلوک سدن رستاق استراباد یاد کرده‌اند. از دوره قاجار هم اسنادی برای ما باقی مانده که برخی از آنان منتشر شده‌اند. چنانچه در سال 1296ق حاکم استراباد «طبق فرمان ناصرالدین شاه قراء گرجی‌محله، یساقی و کلاجان از محال سدن رستاق به غیر از بدهی که موافق معمول باید بدهند از عوارض و صادریات دیوان همایون معاف و مرقوع القلم باشند.»[8] در سال‌های ۱۳۰۷، ۱۳۱۰ و ۱۳۱۱ قمری [9]این معافیت ادامه داشت، چنانچه در سال 1311ق بر اساس حکم عمیدالدوله حکمران استراباد از جمیع عوارضات و صادرات و دادن قیمت کاه و کلش معاف و مرفوع القلم شدند.[10]
در این دوران علاوه بر اهالی، در روستای یساقی افراد دیگری هم زندگی می‌کردند، چنانچه بر اساس گزارش وکیل الدوله «ماتوروسی ارمنی در یساقی زندگی می‌کرد.»[11] یساقی در عصر قاجار رعیتی بود و مالک آن سادات شهری بودند.[12] که مهمترین آنها خاندان مفیدی بودند. روستای یساقی هم در سال‌های پایانی عصر قاجار از ناامنی‌ها، بی‌نظمی و حملات ساکنان نواحی شمالی بی‌بهره نبود و گزارش‌های متعدد از غارت و چپاول این روستا وجود دارد.[13]
قدیمی‌ترین آمار جمعیتی روستای یساقی متعلق به سال 1276ق است که در آن یساقی دارای 45 خانوار با 225 جمعیت بود که از این تعداد مرد زن دار 45 نفر، زن شوهر دار 49 نفر، مرد بی زن 19 نفر، زن بی شوهر 12 نفر، پسر صغر 51 نفر، دختر کبر 12 نفر، دختر صغر37 نفر[14] بودند. آمار جمعیتی یساقی در سال 1296ق 224 نفر ذکر شده است.[15]
جمعیت روستای یساقی در فاصله سال‌های 1335 تا 1395 به شرح ذیل اعلام شد.[16]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
1154 |
|
1345 |
384 |
1899 |
|
1355 |
457 |
2587 |
|
1365 |
765 |
4264 |
|
1375 |
945 |
4767 |
|
1385 |
1150 |
4492 |
|
1390 |
1322 |
4308 |
|
1395 |
1378 |
4093 |
اهالی روستای یساقی همگی مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند و به زبان تبری سخن می‌گویند. نام‌های خانوادگی رایج در این روستا شامل مفیدی، مفیدیان، پاسندی، مومنی، روشنی، حسن‌پور، رضاپور، علی‌پور و... است که نشان‌دهنده تنوع خانوادگی و وجود گروه‌های مختلف ساکن در این منطقه می‌باشد.
ساکنان روستا عمدتاً به کشاورزی اشتغال دارند و در حدود ۲۰۰۰ هکتار از زمین‌های هموار واقع در مناطقی به نام‌های اِسکلمی، شاه‌تپه، رِکِم، چمازی، سیاه‌تلی، گرگان‌لب و... به کشت محصولاتی چون گندم، کلزا، سویا، شالی، مرکبات و سایر محصولات زراعی می‌پردازند. آب زراعی نسق آنها در گذشته از رودخانه شصت کلاته و آبی که در «نور» به طور طبیعی جمع آوری می‌شد تأمین می‌شد.
در سال‌های اخیر، آب‌بندانی به وسعت بیش از ۳۰ هکتار در روستا احداث شده است. امروزه، آب زراعی و همچنین آب آشامیدنی اهالی از طریق حفر چاه تأمین می‌شود.
از گذشته، قنات‌هایی در روستا وجود داشت که یکی از معروف‌ترین آنها «قنات قزل ایاغ» بود که از سال 1289ق[17] مورد استفاده اهالی قرار می‌گرفت. همچنین، «وکیل‌الدوله» در گزارشی به صدور حکمی درباره یک رشته قنات واقع در ملک یساقی اشاره می‌کند؛ قناتی که متعلق به آقا سید بزرگ مفیدی، داماد حاجی سید طاهری مجتهد بوده است.[18]
بافت سنتی روستا، که متشکل از خانه‌های قدیمی یک‌طبقه و دو‌طبقه با پیش ایوان (پیشکَن) بود ــ و با استفاده از خشت، آجر، گل و چوب جنگلی ساخته شده و سقف‌های شیب‌دار سفالی و در و پنجره‌های چوبی داشتند ــ با اجرای طرح هادی دچار دگرگونی اساسی شده است. اجرای اقداماتی همچون عقب‌نشینی ساختمان‌ها و ایجاد خیابان‌های عریض، موجب تغییر کامل در ترکیب و سیمای سنتی روستا شده است.
نخستین دبستان روستای یساقی در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی با نام «غزالی» تأسیس شد.[19] امروزه، روستای یساقی دارای سه باب دبستان ابتدایی، دو باب دبیرستان دوره اول متوسطه، سه باب مسجد، یک خانه بهداشت و شرکت تعاونی رویان می‌باشد.
[1] . سازمان نقشه برداری کشور.
[2] . لغت‌نامه دهخدا، 1377، ج. ۱۵، ص. 23784
[3] . اسدالله معطوفی در کتاب «تاریخ و پیشینه اجتماعی شهرستان کردکوی - بلوک سدن رستاق» (ص 469) آورده است که طبق گفته ریش‌سفیدان در سال 1362، بنیان‌گذار روستا فردی به نام ملک اسحاق معروف به اسحاقی از اجداد مومنی‌ها بوده که طایفه خود را از دهکده عدل‌آباد (یا ایمن‌آباد) در شرق آق‌امام به این منطقه آورده است. در دوره رضاشاه، اداره سجل احوال به دلیل صدور شناسنامه، محل تولد اهالی را به نام «یساقی» ثبت کرد که برگرفته از نام اسحاق بوده است. با این حال، نویسنده تأکید می‌کند که این نقل قول‌ها نمی‌توانند به عنوان مستندات قطعی در کتاب به کار روند.)
[4] . معطوفی، 1387، ص. 471
[5] . مکنزی، 1359، ص. 183
[6] . ملگونف، 1363، ص. 67
[7] . رابینو، 1383، ص. 192
[8]. ستوده، 1377، ج. ۷، ص. 189
[9] . ستوده، 1377، ج. ۶، صص. ۱۹۳، ۱۹۶، ۱۹۷
[10] . ستوده، 1377، ج. ۶، ص. ۱۹۷
[11] . مقصودلو، 1363، ص. ۲۹۶
[12] . ذبیحی، 1363، ص. ۲۴۶
[13] . مقصودلو، 1363، صص 106، 161، 217، 218، 560، 617، 633، 850، 857، 902، 917
[14] . قورخانچی، 1360، ص. 110
[15] . ذبیحی، 1363، ص. 246
[16] .مرکز آمار جمعیتی ایران
[17] . ستوده، 1377، ج ۷، صص 8–6 و 193–189
[18] . مقصودلو، 1363، ص. 254
[19] . اداره آموزش و پرورش گرگان، 1377، ص. 158
منابع:
- اداره آموزش و پرورش گرگان. (1377). سالنامه فرهنگ گرگان. گرگان.
- ذبیحی، مسیح. (1363). گرگان نامه. تهران: انتشارات بابک.
- رابینو، چارلز فرانسیس. (1359). مازندران و استراباد. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- سازمان نقشه‌برداری کشور، پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی در: https://gndb.ncc.gov.ir
- ستوده، منوچهر. (1377). از آستارا تا استارباد (جلد ۶). تهران: انجمن آثار و مفاخر ایران.
- ستوده، منوچهر. (1377). از آستارا تا استارباد (جلد ۷). تهران: انجمن آثار و مفاخر ایران.
- قورخانچی، محمدعلی. (1360). نخبه سیفیه. تهران: نشر تاریخ ایران.
- لغت‌نامه دهخدا. (1377). جلد پانزدهم (به سرپرستی محمد معین و سید جعفر شهیدی). تهران: موسسه لغت‌نامه دهخدا، دانشگاه تهران.
- مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی در:https://www.amar.org.ir
- معطوفی، اسدالله. (1387). تاریخ و پیشینه اجتماعی شهرستان کردکوی: بلوک سدن‌رستاق. تهران: انتشارات حروفیه.
- مقصودلو، حسینقلی. (1363). مخابرات استراباد. تهران: نشر تاریخ ایران.
- مکنزی، چارلز فرانسیس. (1359). سفرنامه شمال (ترجمه م. اتحادیه [نظام مافی]). تهران: نشر گستره.
- ملگونف، گ‍ری‍گ‍وری وال‍ری‍ان‍ووی‍چ. (1364). سفرنامه سواحل جنوبی دریای خزر. تهران: انتشارات دادجو.