پل آق‌قلا
پل آق‌قلا
Agh-Ghala Bridge
پلي است در داخل شهر آق‌قلا.
پل آق‌قلا در حدود سی متری شمال دروازه‌ی شمالی آق‌قلا، بر روی گرگان‌رود ساخته شده است. اين پل نام خود را از قلعه‌ای گرفت که در اوایل عصر صفوی و به فرمان شاه تهماسب اول صفوی (984-930ق) به منظور حفاظت استرآباد از تاخت و تاز ترکمانان بنا و به «مبارک‌آباد» مشهور شد.
برخی منابع از بناي قلعه در زمان آل‌زیار یاد کرده‌اند که در حمله‌ی تیمور، ویران و سپس در زمان شاه تهماسب اول صفوی، تجدید بنا شد و مبارک‌آباد نام گرفت.
در سال‌های آغازین حکومت قاجار، در این بنا تعمیرات کلی صورت گرفت و در زمان ناصرالدین‌شاه، علاوه بر تعميرات هر ساله، با حضور توپچی و سواران مستقر در قلعه، مانع از تهاجم ترکمانان می‌شدند.
میرزا ابراهیم و برونیار - سفرنامه‌نویس فرانسوی - بر این باورند كه آن را شاه‌عباس ساخته است. در کتاب جهانگردی در مازندران، بناي آن در قرن نهم قمري و بازسازی آن در عصر صفوی بیان شده است. همچنین به گفته باستان‌شناسان، این پل مربوط به قرن هشتم قمري است و یا آن که طاق و بدنه‌ی پل بر روی پایه‌هایی که از عصر سلجوقی باقي مانده بود، ساخته شده است. طول پل را به تفاوت 35، 74، 56 متر نوشته‌اند.
پل، چهار چشمه با طاق جناغی دارد که پایه‌های آن در جهت شرقی و مخالف جریان آب و به صورت موج‌شکن‌هایی درآمده است. یکی از منابع، پنج چشمه برای آن ذکر کرد که به نظر می‌رسد دهانه‌ای در سمت جنوبی بوده که بر اثر فرسایش خاک مسدود شده است.
عرض معبر پل 30/4 سانتی‌متر و فاصله بین دو دیوار خارجی در قسمت معبر، 30/5 سانتی‌متر است. عرض دهانه‌ی جنوبی 11 متر و عرض دهانه شمالی 60/9 سانتی‌متر است. بلندی پل تا سطح آب در حالت معمولی نيز 11 متر است.
مصالح پل در پایه‌ها، بدنه و طاق‌ها، با آجر و ملات گچ است. پایه‌های پل در سمت غربی به شکل مستطیل است که در قسمت‌های زیرین به شکل چهار نیمکره درآمده است. در نیمکره‌های میانی که نمایان‌ترند، نمای آجری زیبایی به کار رفته و «به صورت گره چینی مشبک و آجری» است. «احداث پشت بند بر روی پایه‌ها، راه حل دیگري جهت رفع رانش حاصل از قوس‌ها محسوب می‌شود.»
در قسمت‌های فوقانی پایه‌ها در سمت غربی، دو تاق نمای مستطیل شکل دیده می‌شود. روی پایه‌های سمت شرقی، رویه‌ای پوشانده شده که بخشی از آن فرو ریخته، اما بر دیواره‌ی طاق، رویه‌ای روی آجر را نپوشانده است. این قسمت به سمت غربی پل که به طور کامل آجر نماست، شباهت دارد. بلندی دومین طاق از سمت جنوبی، بیشتر از سایر طاق‌هاست. روی پل سنگفرش است. زمانی این پل تحمل عبور وسایل نقلیه‌ی ده تنی را داشت، ولي به مرور زمان آسیب دید و نیاز به مرمت اساسي داشت، بنابراين در سال 1355ش، از سوی اداره کل فرهنگ و هنر گرگان، یک میلیون ریال برای تعمیر آن هزینه شد.
برای کاهش بار ترافیکی پل و تداوم ارتباط بین دو سوی شهر آق‌قلا، در چند صد متری شرق پل مزبور، پل جدیدی ساخته شد که پایه‌های آن کوتاه‌تر است و به همین سبب به هنگام سیل‌خیزی، موجب بند آمدن آب می‌شود. در سیل خیزی بهار سال 1370ش در منطقه‌ی گرگان، آب گرگان‌رود تا طاق پل آق‌قلا بالا آمده بود که سبب ریزش قسمت‌هایی از دو طرف پل در سمت جنوبی شده بود. قسمت‌های تخریب شده در همان سال، با آجر و سیمان مرمت شد. امروزه عبور از پل آق‌قلا تنها برای عابر پیاده آزاد است.
اداره‌ي آبیاری گرگان بر روی گرگان‌رود و شاخه‌های فرعی آن، 25 ایستگاه اندازه‌گیری آب‌های سطحی نصب کرد که یکی از آن‌ها، متصل به پل آق‌قلاست.
آب آشامیدنی شهر آق‌قلا به وسیله‌ی لوله‌هایی از کمر پل در سمت غربی و از بالای پایه‌ها در جانب شرقی وارد شهر آق‌قلا می‌شود که مدتی بر اثر ترکیدگی لوله‌ی آب (در محل اتصال دو لوله) و فوران به قسمت فوقانی پایه‌ها، دچار تخریب شد و بخشی از آن فرو ریخت.
این پل با شماره‌ي 919 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منابع:
• برونیار. (1368). سفرنامه مازندران (نسخه خطی). برگ 79.
• رزم‌آرا، علی. (1320). جغرافیای نظامی ایران: گیلان و مازندران. تهران: چاپخانه ارتش.
• سازمان برنامه و بودجه‌ي استان مازندران. (1372). جهانگردی در مازندران (مطالعات و برنامه‌ریزی). مازندران: مؤلف.
• ستوده، منوچهر. (1377). از آستارا تا استارباد (جلد 5). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• صعیدی، محمد سعید. (1356). کارنامه اداره فرهنگ و هنر گرگان و دشت از بدو تأسیس تا 2535. مشهد: فیروزیان.
• قورخانچی، محمدعلی (صولت‌نظام). (1360). نخبه سیفیه. (به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان). تهران: نشر تاریخ ایران.
• كياني، محمدیوسف. (1366). معماری ایران: دوره اسلامی (جلد 2). تهران:جهاد دانشگاهي.
• محمودزاده، کمال. [بی‌تا]. شناخت دریای مازندران و پیرامون آن. تهران: وزارت جنگ.
• مخلصی، محمدعلی. (1379). پل‌های قدیمی ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
• معطوفی، اسدالله. (1374). استرآباد و گرگان در بستر تاریخ ایران. مشهد: درخشش.
• معینی، اسدالله. (1344). جغرافیا و جغرافیای تاریخی گرگان و دشت. تهران: شرکت سهامی طبع کتاب.
• مهران، محمود. (1355). کارنامه‌ي ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
• میرزا ابراهیم. (1355). سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان و ... . (به کوشش مسعود گلزاری). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.