پارك ملي گلستان

پارك ملي گلستان  (جنگل گلستان)

Golestan National Park

یکی از قديمي‌ترين پارک‏‌های ملی ایران واقع در شرق استان.

این منطقه با مساحت 91895 هکتار در شمال شرقی ایران و حد نهایی شرقی استان گلستان، شمال غربی استان خراسان شمالی، شمال استان سمنان و در موقعیت جغرافیایی 37 درجه، 16 دقیقه و 43 ثانیه تا 37 درجه، 31 دقیقه و 35 ثانیه عرض شمالی و 55 درجه، 43 دقیقه و 25 ثانیه تا 56 درجه، 17 دقیقه و 48 ثانیه طول شرقی قرار دارد. حد غربی پارک در مسیر جاده گرگان - مشهد، از روستای تنگراه در استان گلستان آغاز و تا روستای رباط قره‌بیل در استان خراسان شمالی ادامه می‌یابد. 

نخستین بار، راجر لوید کِنیون (کنسول وقت انگلیس در سیستان و قائن) 60 سال پیش از انتخاب پارک ملی گلستان به عنوان منطقه حفاظت شده، آن را توصیف کرد.  این منطقه که از آن با نام «جنگل گلستان» نیز یاد شده، شکارگاهی پرآوازه بود و در ۱۹ مردادماه 1336ش، با نام «منطقه حفاظت شده آلمه و اِشَکی» در حمایت و نظارت «کانون شکار» قرار گرفت که در نتیجه، تا سال 1340 توانایی‌های خود را به خوبی آشکار ساخت. سپس در بهمن‌‏ماه همین سال، بدون تغییر وسعت، به «منطقه حفاظت شده آلمه» و در شهریورماه 1342 به «پارک محمدرضاشاه» و در فروردین 1343 به «پارک حیات وحش محمدرضا شاه» تغییر نام یافت. در سال 1346، با شکل­‌گیری سازمان «شکاربانی و نظارت بر صید»، وظایف کانون شکار، از جمله مدیریت پارک، به این سازمان واگذار شد. در شهریورماه 1350، «منطقه حفاظت شده قَرخود» در شرق پارک، بدون آن که در آن ادغام شود، به آن ضمیمه و در سال ۱۳۵۴، به پارک ملی تبدیل شد. یک سال پس از آن، منطقه قرخود در پارک ملی، ادغام و دو منطقه به طور یکپارچه مدیریت شدند. با وجود این، در سال ۱۳۵8، قرخود دوباره از پارک جدا شد و از آن پس تاکنون، از محدوده‏ی پیشین پارک همچنان با عنوان «پارک ملی گلستان» حفاظت می‏‌شود. در حال حاضر، بیشتر محدوده جغرافیایی این پارک در استان گلستان و بقیه آن در استان‌های خراسان شمالی و سمنان قرار دارد. این پارک در سال 1977م، به عنوان «ذخیره‌‏گاه زیست‏کره» انتخاب و به پروژه­‌ی شماره 8 «برنامه انسان و کره­‌ی مسکون یونسکو» اهدا شد و تاکنون نیز جایگاه خود را در خانواده­ی ذخیره‎گاه‎های زیست‏کره‌­ی جهانی حفظ کرده است.

ارتفاع این پارک از سطح دریا، بین 450 متر در تنگراه تا 2411 متر در قله دیورکوجو متفاوت و حدود یک سوم گستره‌­ی آن کوهستانی است. ارتفاعات قورِدِرِه، دِگِرمانلی، قُرآق بابا، آلمِه، چُنده عباس، کوه سرخ و گلزار واقع در حدود شمال شرق تا جنوب شرقی پارک، صخره‎های آدناسِد (اَدنِسِد)، کوه‌‏های قُرقون، زاو، داش خَرمَن، آدام چاغِرلان و قَرِه قاشلی در حدود شمال تا غرب، همچنین آلوباغ، گلستان، اِشَکی، کُندُسکوه و دشت‏شاد در محدوده‏ی غرب و جنوب غربی و دیورکوجو، بیک یاطاق، صوفی قوچی، سلطان حوبی، آق سو، ایرقاشلی و تنگه گُل در مناطق مرکزی پارک ملی گلستان، از جمله معروف‎ترین بلندی‏‌های این پارک ملی هستند. دره‌‏های آلمه واقع در شرق، آق سو در جنوب، آبشار در کنار جاده پارک و دره‌های سوارباغی، آدالی، آدام چاغرلان، آدناسِد، جمشید آباد، قرقون، قَرَنگِه جنگل، قِزقلعه، آلوباغ، کرکولی، یای دره، دره خشک و نِکارمَندی نیز از جمله دره‎های معروف این منطقه‎اند.

با وجود این که پارک ملی گلستان در شرقی‎ترین امتداد رشته کوه‎های البرز و در راستای غربی کوه‎های خراسان - کُپه‌داغ در انتهای شرقی جنگل‎های هیرکانی قرار گرفته، اما به شدت از رطوبت دریای خزر و جریان هوایی بسیار مرطوب که بادهای غربی به این منطقه می‎آورند، تأثیر می‎پذیرد. به طور معمول، تابستان این منطقه، کمترین و زمستان و بهار آن بیشترین مقدار بارش را دارد که از غرب به شرق و از مناطق پست به سوی بلندی­‌ها کاهش می‎یابد. دامنه نوسانات بارش در این منطقه از 866-142 میلی‌متر و بنا به برآوردها، تا حدود 1000 میلی‌متر در سال در مناطق مرتفع کوه آلوباغ متفاوت است.

آب و هوای پارک ملی گلستان را به سه اقلیم جداگانه‌‏ی خشکِ سرد در بخش‎های جنوب شرق و شمالی، نیمه‌خشک معتدل در بخش‎های غرب تا شمال غربی و نیمه مرطوب معتدل در غرب طبقه‏‌بندی کرده‎اند. این گوناگونی اقلیمی از یک سو و وجود خرد اقلیم‎های فراوان ناشی از ناهمواری‎های جغرافیایی از سوی دیگر، سبب شده پارک از گوناگونی پوشش گیاهی (از استپی خشک تا جنگل‌های انبوه گسترده) و به دنبال آن، زیستگاه‌های متنوع برخوردار شود. افزون بر این، سیمای پارک در هر یک از بخش‌های اقلیمی با هم متفاوت است. از این رو، وجود تفاوت شدید اقلیمی بین نقاط گوناگون پارک را می‏‌توان مهم‌ترین ویژگی آن برشمرد. میانگین دمای هوا نیز بین 8/33-8/11 سانتی‏گراد متفاوت است.

از دیدگاه زمین‏‌شناسی، بیشترِ پارک ملی گلستان را یک طاقدیس با محور کم و بیش شرقی- غربی ساخته است. پیشینه‏‌ی زمین شناختی پارک به دوران پری کامبرین می‏‌رسد. با این حال و با وجود واحدهای زمین‏‌شناختی متعلق به سایر دوره‌‏ها از جمله دوران سیلورین، دونین، کرتاسه و نئوژن، بیشترین عوارض زمین‏‌شناختی بیرون‏‌زدگی در محدوده‌‏ی پارک مربوط به دوره ژوراسیک است.

پارک ملی گلستان منطقه‌‏ای کوهستانی با زیست‌‌بوم‏های جنگلِ بارانی منطقه‏‌ی معتدل، استپ‏های انبوه، صخره‏‌های بلند و باشکوه، تپه‏‌ماهورها و زیست‌‌بوم‏‌های آبی ساکن و جاری است که این گوناگونی منجر به افزایش چشمگیر غنای جوامع رویشی و جانوری آن شده است. کوه‌‏ها و دره‏‌های زیاد پارک نیز با سیمایی غیریکنواخت، چشم‌‏اندازهای گوناگون و یگان‌ه‏ای را از کوه‌‏های جنگلی سرسبز تا خشک به وجود آورده‌‏اند که تنها بخشی از ارزش‏‌های زیباشناختی پارک هستند. افزون بر این، گوناگونی شکل زمین در این پارک، از جمله عوامل اصلی تنوع زیستی زیاد آن به شمار می‏‌رود.

هرچند پارک ملی گلستان مجموعه‌‏ای از زیست‌‌بوم‏‌های خشکی است، اما وجود منابع آبی دایمی و فصلی فراوان، امکان تشکیل جوامع آبزی و آبدوست در مناطق گوناگون آن را فراهم آورده است. رودخانه دایمی مادرسو مهم‏ترین رودخانه این منطقه است که از ناحیه‌­ی دشت در جنوب وارد محدوده پارک ملی گلستان شده و در مسیر خود، پیش از خروج از تنگراه در غرب پارک، نهرهای جاری در دره‏‌های مشرف به آن می‏‌پیوندند. رودخانه‏‌های زاو، خان دوشان، آق‏‌سو و نهرهای جاری در دره‌هایی مانند آلمه، دگرمانلی، جمشیدآباد، قورتوی و نکارمندی نیز از جمله زیست‌بوم‌‏های آب جاری در پارک هستند.

افزون بر این، چشمه‌‏های فراوانی در سراسر پارک، به ویژه در مناطق جنوب غربی آن پراکنده‌‏اند که مهم‏ترین منابع آبی آن را تشکیل می‏‌دهند. سرچشمه‏‌های آبشار و چشمه‌‏های آق‏‌سو، سولگرد، شور، آلمه، کرکولی، دشت، چنده‌‏عباس، ریگ چشمه، چشمه غلام، گلشن، گلستان، جانو، سردار و خان دوشان، نمونه‏‌های آن هستند. همچنین در فصل پر آبی، دریاچه­‌ی سولوکلی در جنگل‏‌های کوهستانی شمال‏‌غربی پارک، تالاب وسیع و مهمی را در ارتفاع 1380 متری ایجاد می‏‌کند که دست کم یک متر ژرفا دارد. این زیست­‌بومِ آب ساکن، زیستگاه گونه‏‌های بسیار متنوع و نادری از گیاهان آبزی، از جمله یک گونه‏‌ی جدید است. قنات‎های موجود در مناطق دشت، ییلاق و قنات دایمی دشت میرزابایلو نیز از جمله­ زیستگاه‌های آبی پارک هستند.

با وجود آن که پارک ملی گلستان تنها 06/0 درصد مساحت ایران را به خود اختصاص داده است، اما با دارا بودن 1302 گونه گیاهی، بیش از 16درصد گونه‌های گیاهی کشور را در خود جای داده و از دید تعداد و گوناگونی موجودات زنده، منطقه‌ای بسیار غنی و بی‏‌مانند است. از آن جا که این منطقه از هسته‌­ی اصلی رویش‌­های هیرکانی دور افتاده و آخرین مرز رویش‏‌های جنگلی هیرکانی در البرز شرقی را در دگرگونی به سمت چیرگی رویش‏‌های ایران- تورانی در خود جای داده است، بنابراین در گذرگاه و پیوندگاه دو منطقه‌­ی رویشی هیرکانی و استپی ایراني - تورانی قرار گرفته و به ویژه در مناطق مرکزی آن، یک منطقه‏‌ی بینابینی را شکل داده است. حاصل چنین موقعیتی، افزایش تنوع زیستی در اثر وجود سیستم کوهستانی در این منطقه است.

همچنین پستی و بلندی و گوناگونی شکل زمین، موجب گسترش بیش از پیش خرد اقلیم محلی و افزایش گوناگونی زیستگاهی و رویشگاهی شده و شرایط زیستی متنوعی را برای موجودات گوناگون فراهم آورده است، تا جایی که چنین مناطقی را شاید بتوان واجد غنی­‌ترین تنوع گیاهی در پارک به شمار آورد. گیاهان پارک ملی گلستان، خاستگاه مختلفی دارند، به ‌طوری که برخی از عناصر جغرافیای گیاهی شرقی‌ترین بخش ناحیه‏‌ی رویشی اکسینی و قفقاز و مدیترانه‌ای هم در میان رویش‎های آن خودنمایی می‏‌کنند. همچنین گونه‌‏هایی که دارای دو یا چند خاستگاه هستند نیز در پارک حضوری مؤثر دارند. مجاورت پارک با ناحیه‎ی رویشی فرعی خراسان و کپه داغ نیز موجب ورود بسیاری از گونه‎های بومی این ناحیه و افزایش غنای گونه‎های بومی پارک شده است.

تاکنون چندین گونه بومی یا کم و بیش بومی، درون و پیرامون پارک ملی گلستان شناخته شده‌‏اند. گیاه‌‏شناسان، نام بیشتر این گیاهان را به نام گلستان یا مناطقی از آن نام‎گذاری کرده‎اند، مانند زعفران آلمه. در جدول زیر، تعدادی از گیاهان بومی، نیمه بومی، نادر و در حال انقراض، که فقط در محدوده‌‏ی پارک ملی گلستان یافت شده‏‌اند، معرفی شده است. در واقع پارک ملی گلستان، جدا از گونه‌‏های انحصاری، بومی و نیمه‏‌بومی خود، جایگاه عناصری است که خاستگاه جغرافیای گیاهی متفاوتی دارند.

گوناگونی جوامع و رویش‏‌های گیاهی پارک ملی گلستان به صورت زیر قابل دسته‌بندی است: جنگل‎های خزان‎دار مناطق پست هیرکانی، جنگل‎های خزان‌‏دار مناطق مرتفع هیرکانی، بیشه‎های خزان‌‏دار هیرکانی در مناطق مرتفع و پست، جوامع علفی و درختچه‎ای، جوامع مختلط جنگل‎های خزان‎دار مناطق مرتفع همراه با بیشه‌‏زارهای خزان‏‌دار هیرکانی، جوامع مختلط خزان‎دار و سوزنی برگ، بیشه‎های پیرو، دارستان و بیشه‌‏های ارس، رویش گیاهان و جوامع کوهسری، رویش گیاهان استپی و خشکی پسند.

121 گونه خزه، 332 گونه و زیرگونه انواع قارچ و 155 گونه انواع گلسنگ (مشتمل بر حدود 40درصد گونه‏‌های قارچی کشور) همراه با ده‎ها گونه گیاه آبزی و آب‏دوست، بخش دیگری از تنوع چشمگیر پارک ملی گلستان را تشکیل داده‏‌اند. دست کم 19 گونه گیاه تالابی و آبزی از جمله بارهنگ آبی، آلاله آبی، سرخس باشکوه و تاجریزی در زیستگاه‌‏های آبی پارک شناسایی شده‎اند که از جمله در حاشیه نهرهای جاری در دره‎ها و حاشیه و درون تالاب سولوکلی می‎رویند.

گوناگونی جانوری پارک که بیشتر خاستگاه پالئارکتیک دارد، بسیار است و به تنهایی بیش از 50 درصد پستانداران و حدود یک سوم از گونه‌های فون پرندگان کشور را در خود جای داده است. این در حالی است که حدود نیمی از گونه‌های پرندگان کشور هم به یکی از صورت‌های بومی، مهاجر زمستانی، مهاجر تابستانی یا مهاجر عبوری ممکن است در این پارک دیده شوند. تاکنون تنها از رده‏‌ی پستانداران، 69 گونه متعلق به 6 راسته، 21 خانواده و 50 جنس، از جمله 3 گونه خارپشت، 6 گونه حشره‏خور، 18 گونه خفاش، 18 گونه جونده، 16 گونه جانور گوشتخوار، خرگوش شرقی و پایکا در این منطقه شناسایی شده‌اند که پلنگ ایرانی و خرس قهوه‌ای بزرگ‌ترین عضو این رده و گرگ، سمور جنگلی، شنگ و گربه‌­ی پالاس گونه‌هایی کمیاب و در معرض خطر نابودی به شمار می‌روند. این در حالی است که در گذشته­‌ی نه چندان دور، ببر هیرکان و یوزپلنگ ایرانی هم در این پارک می‌زیستند.

مناطقی از جمله آدام چاغرلان، یِکِه بِرماغ؛ تنگه گل، آلمه، یورونجَلی و قرنگی جنگل، زیستگاه‌های مطلوب پلنگ و مناطقی مانند افرالی، دشت ییلاق، کویلر، قورتوی، سوارباغی، قربان گَلدی، پودِنلی آق سو، لَتِه خداقلی، آلوباغ، خان دوشان، تخته‏‌ی بُزاغان و تخته‎ی کردها از جمله زیستگاه‌های مورد علاقه‌ی خرس قهوه‌ای است.

همچنین در این پارک، 6 گونه جانور زوج سم باارزش ایران شامل گوزن قرمز (مرال) و شوکا از خانواده گوزن‏‌ها، گوسفند وحشی شمال‌‏شرقی کشور (قوچ و میش اوریال)، بز کوهی (کل و بز) و آهو (غزال) از خانواده گاوها و گراز از خانواده گرازها زندگی می‌کنند که تا چند دهه‏‌ی پیش جمعیت چشمگیری داشتند، به طوری که در سال 1367ش، تنها تعداد آهوان این پارک بیش از 600 رأس بود. این آهوان، بخشی از جمعیت آهوان دشت‌­های مرکزی ایران و مناطق استپی پیرامون آن‌ها هستند که به تعداد بسیار کمتر از گذشته، هنوز در دشت کوچک میرزابایلو در حد شرقی این پارک به سر می‌برند. پارک ملی گلستان به عنوان یکی از زیستگاه‌های امن گونه‌های پازن، قوچ، میش و آهو در ایران شناخته شده است.

گوسفند وحشی در مناطق تپه ماهوری پارک، از جمله آلمه و سولگرد و بز کوهی در زیستگاه‌‏های صخره‌‏ای پارک مانند صخره‌‏های گلزار و آدام چاغرلان، موجوداتی بارز به شمار می‏‌روند. مرال‏‌ها، زیستگاه‏های جنگلی باز و حد میانی جنگل و مناطق استپی از جمله مناطق سوارباغی و ییلاق را ترجیح می‌دهند و شوکاها هم بیشتر در مناطق جنگلی مانند خان دوشان و افرالی یافت می‌شوند. جمعیت گرازها نیز با وجود نوسانات زیاد، هنوز قابل توجه است.

پرندگان پارک ملی گلستان نیز بسیار متنوع‏‌اند. چنین تنوعی برآمده از گوناگونی و غنای زیست‏‌بوم‌ها و متأثر از تنوع نقش‌های بوم‏‌شناختی و گوناگونی موقعیت‌های حضور گونه‌ها در پارک، به طور قابل ملاحظه‌ای توسعه یافته است. به همین دلیل، انواع پرندگان اعم از گوشت‌خواران، دانه‌خواران و حشره‏‌خواران را در آن می‌توان یافت. تاکنون 150 گونه پرنده متعلق به 14 راسته، 42 خانواده و 89 جنس در این منطقه شناسایی شده‌اند. به علاوه، پرندگان شکاری شب پرواز از راسته‌ی جغدها که حضور مؤثری در پارک دارند. همچنین پرندگان شکاری روز پرواز از راسته‌ی شاهین‏‌ها با 26 گونه، از جمله باارزش‌ترین بخش از تنوع گونه‌ای پرندگان این پارک به شمار می‏‌روند. این در حالی است که تعدادی از این پرنده‌ها مانند عقاب شاهی، بالابان، شاهین، عقاب طلایی و هما در زمره‌ی گونه‌های در معرض تهدید به شمار می‌‏روند.

راسته‌­ی سبک بالان با 93 گونه، متنوع‌ترین راسته‌ی پرندگان پارک را تشکیل داده‌اند. 35 گونه از پرندگان این پارک، دانه‏‌خوار و 60 گونه حشره‏‌خوارند. همچنین، وجود 5 گونه‌ی در معرض خطر انقراض جهانی  از جمله دلیجه‌ی کوچک و دال سیاه، 6 گونه در معرض تهدید منطقه‌ای مانند سهره پیشانی سرخ و کرکس، 9 گونه‌ی محدود به خاورمیانه مانند کبک دری و سینه سرخ ایرانی به همراه 16 گونه کمیاب در اروپا همچون سار صورتی و سنقر سفید، اعتبار ملی و بین‌‏المللی این پارک را بسیار افزايش داده است.

از سوی دیگر، تاکنون حدود 54 گونه خزنده و دوزیست در پارک شناسایی شده‌اند. افعی قفقازی، مارمولک بی‌‏دست وپا و آگامای قفقازی از آن جمله‌اند، اما مطالعات محققان پیشین، دامنه‌ی پراکندگی تعداد بیشتری از گونه‌های خزنده در پارک را نشان می‌‏دهد. از این رو، شمار خزندگان آن بیش از این تعداد است.

پارک ملی گلستان منطقه دلخواه بی‌­مهرگان، به ویژه بندپایان است. جمع‏آوری بیش از 500 گونه پروانه توسط جانورشناسان اتریشی در مسافرتی چند روزه در این پارک، نشان‌دهنده‌­ی تنوع این گروه از جانوران و جایگاه برجسته آن‌ها در شبکه غذایی پارک است. انواع گوناگونی از سوسک‌ها، سنجاقک شکلان، نازک‏‌بالان و سن‌ها در میان حشرات پارک یافت می‌شوند.

جانوران آبزی هم بخش دیگری از تنوع زیستی پارک را شامل می‌شوند. تاکنون 10 گونه ماهی از جمله سیاه ماهی، قزل آلای رنگین‏‌کمان، عروس‌‏ماهی، لوچ‌‏خاردار، گاوماهی رودخانه‌ای و اورنج در رودخانه مادرسو شناسایی شده‌اند که از میان آن‌ها، سیاه ماهی در قنات میرزا بایلو نیز یافت می‌شود. جمعیت سخت‏پوستی از جنس گامارس و حشراتی از راسته‌های بال موداران، سنجاقک شکلان و یک روزه‌ها نیز درون رودخانه‌ها، چشمه‌ها و قنات‌های پارک به نسبت زیاد است.

علاوه بر ارزش­‌های بوم­‌شناختی، پارک ملی گلستان یکی از مناطق مهم برای سکونتگاه­‌های پیرامون خود است. در درون محدوده پارک، سکونتگاه انسانی موقت یا دائم وجود ندارد. از این رو، محیط انسانی فقط محدود به ساکنان اطراف می‏شود. پیرامون پارک ملی گلستان، روستاهای بسیاری وجود دارد. تنگراه، تِرجِنی، قوچ چشمه، زاو، توتلی تَمَک، کُندِسکوه و دشت شاد در حدود غربی، بیدک، دشت کالپوش، چشمه خان، آرمادلو در جنوب و رباط قَره بیل و سولگِرد در حدود شرقی این پارک قرار دارند. در شمال آن نیز با وجود ویژگی‌های نامطلوب آب و هوایی، تعداد کمی روستا از جمله لُهُندُر، یان چشمه و بهکده رضوی (بهکده­ جذامیان سابق) وجود دارند. به طور کلی، جمعیت این روستاها چندان زیاد نیست و از روستاهای پرجمعیت می‌توان به زاوپایين و توتلي تَمَك اشاره کرد. فعالیت‌های اقتصادی روستاهای پیرامونی پارک زیاد است که می‏توان به صنایع وابسته به دامداری، کشاورزی و جنگل، صنایع فلزی، دامپروری، کشاورزی و گردشگری اشاره کرد.

پارک ملی گلستان ضمن آن که میراثی گران‏بها و واجد ارزش استثنایی برای ارائه و بیان مفاهیم طبیعی و فرهنگی از میراث ملی است، فرصت‎های گوناگونی را نیز برای استفاده‎های علمی و پژوهشی، تفرج و گردشگری و آموزش و تربیت منابع انسانی در اختیار می‌گذارد و از این نظر در سطح جهانی به رسمیت شناخته شده است. افزون بر این، نمونه‌­ی برجسته و منحصر به فردی از مناطق زیست بومی عمده ایران محسوب می‌شود که طیف گسترده‌ای از زیست بوم‏‌های طبیعی و بکر، تنوع عظیمی از گونه‏‌های زیستی، انواع رویشگاه‌‏ها، چشم‏‌اندازها و زیستگاه‌‏های طبیعی و سیمای منحصر به فرد زمین‌‏شناختی را دربرگرفته است. از این رو یکی از مهم‌ترین قطب‏‌های طبیعت‏‌گردی ایران به شمار می‌رود.

جاذبه‌های دیداری پارک ملی گلستان فراوان است. به دلیل موقعیت جغرافیایی و تنوع اکوسیستمی پارک، زمین نماهای گوناگونی در این محدوده به چشم می‌خورند. بدین ترتیب که با ورود گردشگر به داخل منطقه، اکوسیستم‌های جنگلی، مرتعی، کوهستانی و استپی و البته آبی در بخش‎های گوناگون در دسترس وی قرار می‌گیرد و بخش مهمی از جاذبه‎های طبیعی پارک را تشکیل می‌دهد. علاوه بر تفرجگاه‌های موجود در پارک، از جمله مناطقی که در داخل پارک از گذشته تاکنون استفاده می‌شود، می‌توان به دره شارلق، دره زاولی، سرچشمه رودخانه دوغ، دره آبشار و آق‏سو، سرچشمه رودخانه زاو و دره‏‌ شمالی اشاره کرد.

همچنین آثار باستانی و تاریخی بسیاری به عنوان جاذبه‏‌های فرهنگی در درون و پیرامون پارک ملی گلستان وجود دارد که از اصلی‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: زیارتگاه سلطان هوپی و کوه دانیال نبی؛ قبرستان تختی کردها، یورت، خداقلی، کهنه سولگرد و خوجه نارنج؛ منطقه باستانی قرغون، کریم ایلان، کویلر، بی‏بی صنم؛ آثار باستانی کومعلی، تخت سلیمان، غار سولگرد، رباط شاه‌عباسی، افرالی، ساری‏‌سید، قلعه‏‌چه، قوشه‌تپه، شغال‏‌تپه، خوجه صالح، غار سیدرشید، غار کیارام، فرنگ، آتشکده و کلیسای اسپاخو، سولر آقا و قزقلعه کندسکوه.

افزون بر جاذبه‌های بالا، دو مرکز بازدیدکنندگان نیز در محدوده پارک قرار دارد: مرکز بازدیدکنندگان پارک ملی گلستان و موزه حیات وحش میرزابایلو که شامل موزه تاریخ طبیعی منطقه هستند و به عنوان جاذبه‌‏های مکمل عمل می‏‌کنند. زیرساخت‌های گردشگری پارک شامل کمپینگ گلزار؛ مهمان‏‌سراهای تنگراه، تنگه‌‏گل، آلمه، و سولگرد؛ تفرجگاه‌‏های گلشن، گلستان، و آبشار است.

پارک ملی گلستان به دلیل برخورداری از موقعیت جغرافیایی ویژه و ارزش‌های برآمده از آن که در کمتر منطقه‌ای دیده می‌شود، از جمله پارک‌های مهم ملی و بسیار معتبر جهانی و عضوی از خانواده ذخیره‏‌گاه‌های زیست‏کره‌ی جهانی یونسکو است. چنین اعتباری مرهون تنوع زیست بوم‌ها، غنای زیستی و ارزش‌های زیبایی شناختی و بوم شناختی این پارک است.

شایان توجه است که پارک ملی گلستان پشتوانه‌ای برای حفظ گونه‌های بومی و نیمه‏‌بومی و گونه‌های باستانی که میراثی طبیعی با قدمت چندین میلیون ساله به شمار می‌رود، همین طور پشتوانه‌ای برای حمایت از گونه‎های کمیاب و گونه‌های در معرض خطر تهدید، گونه‌های صنعتی- شیمیایی، خویشاوندان وحشی گونه‌های زراعی و مثمرچوبی، گونه‌های مرتعی (علوفه‌ای)، گونه‎های زینتی، به علاوه پشتوانه‌ای برای حمایت از گونه‌های اکولوژیک و گونه‌های حفاظتی نیز محسوب می‌شود. این پارک به تنهایی بازتاب نیمی از تنوع گیاهی و جانوری کشور ایران است. تحقق چنین اتفاق نادری در یک سرزمین، فرصتی استثنایی برای برخورداری آن سرزمین از یک میراث جهانی است.

به رغم این، پارک ملی گلستان مطابق مواد 79-77 کنوانسیون میراث جهانی، منطقه‌ای در معرض خطر به شمار می‏‌رود. این پارک ملی به سبب جنگل‌زدایی و تغییر کاربری زمین‏‌های پیرامون آن، موجب شده است به مثابه جزیره‌ای در بین زمین‏‌های کشاورزی محصور شود. همچنین به دلیل روند رو به رشد شکار و صید غیرمجاز جانوران (به طوری که امروزه به سختی می‌توان گله‌ی بزرگی از حیات وحش را در آن دید)، وقوع سیل‌های پایان‌ناپذیر سال‌های اخیر و تخریب تمام مناطق تفرجی آن در اثر استفاده‌ی بیش از حد مردم از این مناطق، در معرض خطر است. این در حالی است جاده تهران - مشهد که در سال‌های اخیر به طور گسترده‌ای توسعه داده شده و در اطراف آن، دیواره‌های بلند سیل‌شکن احداث شده است، پارک را به دو بخش تقسیم کرده و یکپارچگی زیستی و پیوندهای منحصر به فرد آن را به طور کامل از بین برده است. بنابراین به نظر نمی‌رسد ارزش‌های این پارک حتی در میان مدت نیز محفوظ بماند.

منابع:

• آخانی، حسین. (1383). فلور مصور پارک ملی گلستان (جلد اول). موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

• دانشکده ‌محیط‌ ‌زیست دانشگاه تهران. (1378). طرح جامع پارک‌داری پارک ملی گلستان. (جلد مطالعات اقتصادی اجتماعی‏). تهران: سازمان حفاظت ‌محیط‌زیست.

• دُربیکی، مزدک. (1389). طبیعت. در مؤسسه فرهنگي ميرداماد و رحمت‌الله رجائي (گردآورندگان). گلستانه: مجموعه مقالاتی درباره جرجان و استرآباد (استان گلستان) (82-41). گرگان: نشر پيك ريحان.

• دُربیکی، مزدک. (1392). تدوین شاخص‌های مدیریت گردشگری پایدار در پارک‌های ملی ایران با تاکید بر نگرش بومی؛ مطالعه موردی پارک ملی گلستان. پایان‌نامه دکتری مدیریت چاپ نشده. دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقيقات تهران.

• روشن، امید. (1/12/1390). مصاحبه شخصي قاسم سعدی‌زاده.

• مجنونیان، هنریک، زهزاد، بهرام، كيابي، بهرام، فرهنگ دره‌شوري، بيژن، و كشتاسب ميگوني، حميد. (1378). پارک ملی گلستان: ذخيره‌گاه زيست‌گاه زنيت. تهران: سازمان حفاظت ‌محیط‌زیست.

• مرکز آمار ایران.(1391).شناسنامه آبادي‌هاي كشور سال 1385. بازیابی 9/7/1391 از:  (http://www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=1042).

• منصوری، جمشید. (1387). راهنمای پرندگان ایران. تهران: کتاب فرزانه.

• وارسته مرادی، حسين. (1383). مطالعه اکولوژیک و دینامیزم جمعیتی خانواده گاوسانان در پارک ملی گلستان. علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 11، (3)، 172-163.

• Kennion, R. L. (1911). By mountain, lake and plain: being a sketch of sport in eastern Persia. Edinburgh: william Blackwood & Sons.

• UNESCO. (2016). Golestan. Retrived 5/7/2016 From www.unesco.org/mabdb/ br/ brdir/ directory/ biores.asp? code=IRA + 048 mode=all