شوکا

شوکا

یکی از گونه‌های جانوری برجسته در استان گلستان.

شوکا با نام علمی Capreolus capreolus (Linnaeus, 1758) جانوری از خانواده گوزن‌ها است[1] و كوچك‌ترين و ظريف‌ترين گوزن ايران به شمار می‌آید[2] با درازای سر و تنه 95 تا 135 سانتي‌متر که بلندی آن از شانه بین 65 تا 75 سانتي‌متر تغییر می‌کند[3]. وزن نر بالغ شوکا بین 23 تا 30 کیلوگرم و اندازه شاخ‌هایش 20 تا 30 سانتی‌متر است[4]. دُم خيلي كوچكی دارد كه زير موها پنهان شده[5] و موهاي تابستاني بدنش كوتاه و نرم به رنگ قهوه‌اي متمايل به قرمز و موهاي زمستاني آن تااندازه‌ای بلند و كلفت به رنگ خاكستري است[6]. شوکا مناطق جنگلی متراکم را به علت کاهش امکان دیده شدن و همچنین وجود پناه و خوراک کافی، ترجیح می‌دهد[7]. تراكم و فراواني آن‌ در پوشش درختچه‌اي به‌مراتب بيشتر از مناطق روشن‌تر و بازتر جنگلي است[8]. این گونه گوزن بیشتر انفرادي زندگی می‌کند، شناگر خوبی است و هنگام خطر، آوایی مانند واق‌واق سگ سر مي‌دهد. خجالتي و آرام بودنش باعث مي‌شود در جنگل به‌سختي ديده شود و در صورت ديده شدن نيز به‌سرعت با پرش‌ دور مي‌شود. خوراک شوکا، علف، برگ‌ و سرشاخه درختان و قارچ است[9] و به شکل معمول، یک تا سه بچه مي‌زايد[10]. اگر دشمنانی مانند انسان و جانوران دیگر همچون پلنگ[11]، گرگ، شغال، گربه جنگلي، پرندگان شكاري[12] و سياه‌گوش[13]، شوکا را شكار نکنند، نزدیک به 15 سال عمر مي‌كند[14]. این گونه گوزن را به عنوان «مهندس بوم‌سازگان» می‌شناسند[15] چون اثر بسیاری بر ساختار بوم‌سازگان دارد (مانند نقش چشم‌گیرش در پراکندگی انواع دانه‌های گیاهان جنگلی[16]) و اگر نباشد، بوم‌سازگان می‌تواند دچار تغییرات بزرگی شود[17].

شوکا در بیشتر قاره اروپا، روسیه، ترکیه، قفقاز، سوریه، عراق، و ایران دیده می‌شود[18]. در ایران، دو گروه متمایز آن در شمال، و غرب و شمال غربی کشور شناسایی شده است. به نظر می‌رسد این گونه از اروپا به شمال ایران وارد شده و سپس با گذشت زمان به نواحی غربی و شمال غربی کشور گسترش یافته است[19]. هرچند نام شوكا بيشتر يادآور جنگل‌های هیرکانی است ولي جمعیت‌های کوچکی از آن در جنگل‌هاي شمال آذربايجان و كردستان تا میانه دهه 1350 خورشیدی[20]، جنگل‌هاي بلوط مناطق جوان‌رود و اورامانات[21]، و کرمانشاه[22] دیده یا ثبت شده است. به شکل رسمی تاکنون حضور شوکا در شش استان کشور یعنی گلستان، مازندران، گیلان، سمنان، آذربایجان شرقی و کرمانشاه قطعی شده است[23].

در حال حاضر بیشترین جمعیت شوکا در استان‌های گلستان و گیلان و کمترین در سمنان و کرمانشاه برآورد شده است[24]. آمار سال 1394 خورشیدی، جمعیت شوکا در استان گلستان را 130 راس نشان می‌دهد[25]. اسناد تاریخی نیز نشان می‌دهند این گونه گوزن از دیرباز در سرزمین گرگان و استرآباد در شمار جانوران شناخته‌شده بوده و فراوانیش به‌اندازه‌ای زیاد بوده که «نفوس استرآباد» (نگاشته‌شده به سال 1276 قمری برابر با 1238 خورشیدی) شكار منطقه را تورنگ (قرقاول)، شوكا و دُراج ذكر کرده است[26]. در جنگل‌های انبوه بلوط گُلی‌داغ در شرق استان و در نیمه سده سیزدهم خورشیدی نیز مرال و شوکا به فراوانی یافت می‌شدند[27]. در آغاز سده چهاردهم خورشیدی نیز شوکا به‌ویژه در منطقه بندر گز بسیار فراوان گزارش شده بود[28]. در استان گلستان، بهترين زيستگاه‌های شوكا در پارك ملي گلستان، منطقه‌ حفاظت‌شده­ جهان‌نما، منطقه­‌ حفاظت‌شده­ هیرکانیا (چلچلي)، زيستگاه‌هاي جنگلي علي‌آباد ‌كتول، كردكوي، مينودشت و گنبد قرار دارد[29] و برآوردها نشان می‌دهد شهرستان کردکوی و منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما یکی از بهترین و امن‌ترین زیستگاه‌های شوکای کشور است[30]. شوکا در پارک ملی گلستان به زیستگاه‌های حاشیه‌‌ای تمایل بیش‌‌تری دارد[31] و نواحی مانند دشت شاد، خان‌دوشان، تخته‌كردها، مزارلي، افرالي، آدناسد، و تخته بزاغان[32] از جمله زیستگاه‌های برجسته شوکا در این پارک ملی به شمار می‌آیند. جمعیت این گونه گوزن در استان گلستان بیشترین تنوع ژنتیکی بین جمعیتی را نیز دارد[33].

هرچند شوکا در «فهرست سرخ آی‌یوسی‌ان»[34] و در سطح جهانی جزو گونه‌های با «کمترین نگرانی»[35] قرار دارد[36] ولی از وضعیت زیستی آن در ایران اطلاعات گسترده و موثق در دست نیست و در شمار گونه‌های پستانداری است که بیشترین اولویت حفاظتی را دارد[37]. از آن‌جا که جمعیت این گوزن به دلایل گوناگون از جمله تخریب زیستگاه، شکار غیرمجاز و چرای دام[38] در خطر بیشتر قرار گرفته است، جزو پستانداران حمايت و حفاظت شده در سطح ملی به شمار می‌آید[39].

 منابع

• Amiri, Masoumeh, Rezaei, Hamid Reza, Naderi, Saeid & Kiabi, Bahram. (2021). Genetic diversity and phylogeography of European Roe Deer, Capreolus capreolus, in Iran as inferred from mtDNA genes (Mammalia: Cervidae). Zoology in the Middle East, 67:2, 95-105.
• Ghoddousi, A., Bleyhl, B., Sichau, C. et al. (2020). Mapping connectivity and conflict risk to identify safe corridors for the Persian leopard. Landscape Ecology, 35: 1809–1825.
• Integrated Taxonomic Information System (ITIS) on-line database. (2023). Capreolus capreolus (Linnaeus, 1758). Accessed https://itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=625063#null (14.11.2023).
• Karimi, S., Hemami, MR., Tarkesh Esfahani, M. et al. (2020). Endozoochorous dispersal by herbivores and omnivores is mediated by germination conditions. BMC Ecology, 20, 49.
• Lovari, S., Herrero, J., Masseti, M., Ambarli, H., Lorenzini, R. & Giannatos, G. (2016). Capreolus capreolus. The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T42395A22161386.
• Mahmood Soofi, et al. (2018). Livestock grazing in protected areas and its effects on large mammals in the Hyrcanian forest, Iran. Biological Conservation, 217: 377-382.
• Mahmoodi, S., Alizadeh Shabani, A., Zeinalabedini, M., Khalilipour, O., & Ashrafi, S. (2020). Identifying habitat patches and suitability for roe deer, Capreolus capreolus as a protected species in Iran. Caspian Journal of Environmental Sciences, 18(4), 357-366.
• Mahmoodi, S., et al. (2023). Anthropogenic and natural fragmentations shape the spatial distribution and genetic diversity of roe deer in the marginal area of its geographic rang. Ecological Indicator. 154: 110835
• Martin, J., Vourc’h, G., Bonnot, N. et al. (2018). Temporal shifts in landscape connectivity for an ecosystem engineer, the roe deer, across a multiple-use landscape. Landscape Ecology, 33: 937–954.

• اعتماد، اسماعیل. (1364). پستانداران ايران، جلد 2. تهران: انتشارات سازمان حفاظت محيط زيست.
• بخشی، حمید، سلمان ماهینی، عبدالرسول، وارسته مرادی، حسین، و حسنی، محمد. (1395). مدل سازی مطلوبیت زیستگاه شوکا (Capreolus capreolus) با استفاده از روش تحلیل عاملی آشیان بوم‌شناختی در پارک ملی گلستان. محیط زیست جانوری، 7(4): 31-42.
• دربیکی، مزدک، قائمی، رمضانعلی و اخوان مهدوی، محمود. (1400). نگاهی به تاریخچه طبیعت گرگان و دشت. گرگان: بنام.
• ذبيحي، مسیح. (1363). گرگان‌نامه. تهران: انتشارات بابك. 296 ص.
• شورای عالی حفاظت محیط زیست. (1378). مصوبه تعیین گونه‌های جانوران وحشی مشمول قانون شکار و صید و طبقه‌بندی آن‌ها. دسترسی از: https://cmp.doe.ir/portal/home/?713053/%D9%85%D8%B5%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA
• ضيايي، هوشنگ. (1375). راهنماي صحرايي پستانداران ايران. تهران: انتشارات سازمان حفاظت محيط زيست.
• عبداللهی، شهره. (1395). گزارش وضعیت شوکای کشور. تهران: دفتر تنوع زیستی و حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست. 15 ص.
• فرهادی‌نیا، محمد صادق، محمدی، علی‌رضا، اشرفی، سهراب، اشرف‌زاده، محمدرضا، و محمدی، حسین. (1394). اولویت‌بندی حفاظتی پستانداران ایران برای مدیریت کارآمد. نشریه محیط زیست طبیعی، 68(3): 461-475.
• فيروز، اسکندر. (1378). حيات وحش ايران (مهره‌داران). تهران: مركز نشر دانشگاهي.
• قائمي، رمضانعلی. (1378). بررسي وضعيت اكولوژيك شوكا. فصل‌نامه علمي محيط زيست: 26: 35.
• کرمی، محمود، قدیریان، طاهر، و فیض‌اللهی، کاوه. (1395). اطلس پستانداران ایران. تهران: جهاد دانشگاهی واحد استان البرز. 292 ص.
• گشتاسب، حمید، عطایی، فرهاد، جهانی، علی، صوفی، محمود، و احمدی، ناهید. (1395). تاثیر پوشش گیاهی در انتخاب زیستگاه شوکا در منطقه حفاظت‌شده بوزین و مرخیل. محیط زیست طبیعی، 69(3): 803-820.
• مجنونيان، هنریک و همكاران. (1378). پارك ملي گلستان. تهران: انتشارات سازمان حفاظت محيط زيست.
• محمودی، شیرین، علی‌زاده شعبانی، افشین، زین‌العابدینی، مهرشاد، اشرفی، سهراب، و خلیلی‌پور، اولیاقلی. (1399). تعیین مطلوبیت زیستگاه شوکا (Capreolus Capreolus)  در شمال ایران با استفاده از رویکرد مدل‌سازی تجمعی. محیط زیست جانوری، 12(4):17-24.
• م‍ی‍زون‌، گ‍زاوی‍ه. (1380). ‌ج‍غ‍راف‍ی‍ای‌ ج‍ان‍وری‌ پ‍س‍ت‍ان‍داران‌ ای‍ران‌. ترجمه جمشید درویش. مشهد: رواق مهر. 239 ص.
• وارسته مرادی، حسین. (1384). تعیین نسبت جنسی و گروه های سنی در گوزن مرال Cervus elaphus و شوکا Capreolus capreolus در پارک ملی گلستان. علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 12(4): 154-161 .