بندرگز / شهرستان
بندرگز/ شهرستان Bandar Gaz County
غربي‌ترين شهرستان استان.
شهرستان بندرگز در فاصله بين 53 درجه و 51 دقيقه تا 54 درجه و 23 دقيقه شرقي و36درجه و38 دقيقه تا 36 درجه و 49 دقيقه شمالي قرار دارد. مساحت اين شهرستان، ٣١/٢٣٩ كيلومتر مربع است. بندرگز از جنوب به رشته كوه البرز و استان مازندران، از شمال به درياي خزر، از شرق به شهرستان كردكوي و بندر تركمن و از غرب به استان مازندران محدود مي‌شود. نام آن از نام شهر مركزشهرستان يعني بندرگز گرفته شده است.
از نظر ويژگي‌هاي طبيعي، بندرگز به سه ناحيه جلگه‌اي، كوهپايه‌اي و كوهستاني تقسيم مي‌شود. 2/79درصد مساحت شهرستان مربوط به ناحيه جلگه‌اي است و عمده جمعيت و فعاليت در اين ناحيه مستقر است. 5/11درصد، ناحيه كوهپايه‌اي و 3/9درصد، وسعت ناحيه كوهستاني است. اين شهرستان از آب و هواي مديترانه‌اي برخوردار است.
مردم اين شهرستان، مسلمان و شيعه دوازده امامي هستند و بيشتر آن‌ها به زبان فارسي و گويش تبري سخن مي‌گويند.
بندرگز در اوايل حكومت قاجار آرام آرام رونق گرفت و به عنوان بندر تجاري درآمد و روس‌ها تلاش فراواني براي ايجاد پايگاه در اين منطقه داشتند. با شكلگيري بندرگز در حدود سال 1219ق، حضور تجار روسي و ايراني، به بندر ايالت استرآباد تبديل شد.
محدوده‌ی اين شهرستان در عهد قاجار، يكي از بلوكات استرآباد بود و انزان خوانده مي‌شد. در گزارش ملگونف، سیاح روسی به سال 1237ق، دهات این بلوک عبارت بودند از: هشتیکه، لیوان، کهنه کلباد، نوکنده، نوش‌تپه، چوبا‌کنده، دشت کلا، وطنا، گز، کردمحله، شاه پسند، ولفرا، استون‌آباد، سرمحله، سرطاق، کلا افرا، سوته‌ده، بنفش تپه، کارکنده و باغو.
اين بلوك در سال 1276ق، داراي آبادي مسكوني بوده كه عبارتند از: كاركنده، باغو، سوته‌ده، گلفرا، سرطاق، سرمحله، ولفرا، جز، دشتي‌كلا، وطنا، استينوا، جفاكنده، مزنگ، نوكنده، بنفشه‌تپه، ليوان، تلور، هشتيكه. آمار جمعيتي آن نيز به اين شرح بود: 1655باب خانوار، 8616 نفر انفاس، 1655 مرد زن‌دار، 2099 نفر زن شوهردار، 979نفر مرد بي‌زن، 432نفر زن بي‌شوهر، 1719نفر پسر صغير، 522 نفر دختر كبير و 1210نفر دختر صغير.
بندرگز در تقسيمات كشوري عصر پهلوي، به عنوان بخش سوم شهرستان گرگان محسوب مي‌شد. در سال 1335ش، آبادي‌هاي اين بخش و جمعيت آن عبارت بود از:
استينوا (استون‌آباد) 256نفر، باغو 232نفر، بندرگز 5490نفر، بنفشه‌تپه 370 نفر، تلور 650 نفر، جفاكنده 780نفر، گز 3693نفر، گلفرا 394نفر، ليوان 2793 نفر، مزنگ 943 نفر، نوكنده 4023 نفر، وطنا 311 نفر، ولفرا 319 نفر، هشتيكه 53 نفر و كهنه كلباد. در سال 1359ش، با تأسيس شهرستان كردكوي، بندرگز به عنوان يكي از بخش‌هاي اين شهرستان درآمد. در تاريخ 29 تيرماه 1376 با مصوبه هيأت دولت، از اين شهرستان جدا و به عنوان شهرستان مستقل، از توابع استان مازندران شكل گرفت.
اقتصاد این شهرستان قبل از شکل‌گیری بندر بندرگز، بر پایه کشاورزی و دامداری بود. با احداث این بندر، بازرگانی و تجارت در این حوزه رونق بسیاری گرفت. در اوايل سده چهاردهم، هم‌زمان با كاهش تجارت در بندرگز، كارخانجات پنبه پاك‌كني، روغن‌كشي و صابون‌سازي در اين ناحيه احداث شد.
وجود مدارس جديد از اواخر دوره‌ي قاجار در اين شهرستان گزارش شده است. مدرسه نادري كه در سال 1296ش تأسيس شده بود، یک سال پس از تأسيس، داراي 5 كلاس، دو معلم و 150شاگرد بود. در سال 1303 نيز روس‌ها مدرسه‌اي در بندرگز تأسيس كردند كه تحصيل در آن رايگان بود. در سال 1304 با كمك انجمن معارف، از محل بطري ده دينار عوارض شيركچيان، مدرسه‌اي در بندرگز احداث شد. تعداد مدارس اين بخش در سال 1343ش، به 14 آموزشگاه و تعداد دانش‌آموزان شهرستان به 2320نفر رسيد. در سال 1390، تعداد آموزشگاه‌هاي شهرستان 70 باب بود كه31 باب در مقطع ابتدايي، 20باب مقطع راهنمايي و 19 باب مقطع دبيرستان و 8634 نفر دانش آموز كه 4730پسر و 3904دختر بوده‌اند.
بندرگز در گذشته مشاهير و بزرگاني داشته است كه از جمله‌ی آنان، سيد شريف جرجاني از علمای قرن هشتم است كه منابع تاريخي، محل تولد او را قريه طاقو (باغو) ذكر كرده‌اند. همچنين محمد صالح استرآبادي در شرح حال علما و ادباي استرآباد، به تعدادي از بزرگان اين خطه اشاره كرده است. برخي از آن‌ها عبارتند از: محمدتقي نوكندي، ملامهدي جزي استرآبادي، ملايوسف جزي استرآبادي، ملا محمد صالح جزي استرآبادي.
علاوه بر «تپه خاکی» كه به شماره‌ی 3644 در تاريخ 25 اسفند 1379 در فهرست آثار ملي تاريخي ثبت شده است، 5 تپه ديگر وجود دارد كه آن‌ها نيز ثبت تاريخي شده‌اند كه عبارتند از: قلعه سرتپه به شماره 3654، تپه‌هاي سنان به شماره 11334، قلعه به شماره 11335، گل‌افرا به شماره 11309، چمازي‌تپه به شماره 11333، كافرتپه به شماره 11310، ورگدين‌تپه به شماره 11336 كه همگي در تاريخ 11بهمن1383 و كافر تپه استينوا به شماره 11190 در تاريخ11مهر 1383 ثبت تاريخي شده‌اند.
امام‌زاده عليرضا سرطاق و امام‌زاده حبيب‌الله ليوان شرقي از بقاع متبركه اين شهرستان هستند.
شهرستان بندرگز در سرشماري نفوس و مسكن سال 1390ش، داراي 13785 خانوار و 46315 نفر جمعيت بود كه 23003 نفر از آن‌ها مرد و 23312نفر زن بودند. از اين تعداد، 7681 خانوار و 25889 نفر (شامل 12943نفر مرد و 12946 نفر زن) شهرنشين، 6104 خانوار و 20426 نفر (شامل 10060نفر مرد و 10366نفر زن) ساكن روستا بوده‌اند.
بندرگز دارای دو بخش مرکزی و نوکنده است. این شهرستان دارای همین دو شهر و 4 دهستان است. بخش مركزي بندرگز به مركزيت شهر بندرگز، داراي2 دهستان انزان‌شرقي و انزان‌غربي است. آبادي‌هاي اين دو دهستان به همراه آمار جمعيتي آن‌ها در سال 1390 به شرح زیر است:
آبادی خانوار جمعیت
شهرستان بندرگز 13775 46315
بخش مركزی 9288 31829
شهر بندرگز 5481 18734
دهستان انزان شرقي 2047 7258
روستاها
سرمحله 160 557
گل افرا 215 760
سرطاق 194 691
ابراهيم‌آباد 243 913
باغو 195 665
سوته ده 120 440
كاركنده 283 924
حسين‌آباد 197 724
باغوكناره 356 1281
محمدآباد 84 303
دهستان انزان غربي 1760 5837
روستاها
دشتي كلاته غربي 172 548
دشتي كلاته شرقي 174 564
كوه صحرا 104 349
وطنا 111 354
ولفرا 106 367
گزغربي 689 2239
گز(گزشرقي ) 404 1416
بخش نوكنده 4497 14486
شهرنوكنده 2200 7155
دهستان بنفشه تپه 615 2027
روستاها
استون‌آباد 170 573
بنفش تپه 112 333
جفاكنده 333 1121
دهستان ليوان 1682 5304
روستاها
ليوان غربي 426 1409
ليوان شرقي 793 2413
تلور 369 1171
كهنه كلباد 94 311
بيشترين آمار شاغلين اين شهرستان در بخش كشاورزي است كه 40 درصد از ميزان كل شاغلين بندرگز را شامل مي‌شود. همچنين 11درصد در بخش ساختمان، 10درصد در بخش صنعت، 9درصد در بخش حمل و نقل، 9درصد شاغلين اين شهرستان در بخش عمده فروشي و خرده فروشي و بقيه در ساير مشاغل مشغول فعاليت هستند.
در سال 1390ش، بندرگز داراي 8559 هكتار زمين زراعي و باغي بود كه شامل 6976 هكتار زمين زراعي و 1579 هكتار زمين باغي مي‌شد. همچنين38160 رأس انواع دام و 34000 قطعه انواع ماكيان در اين شهرستان نگهداري مي‌شود و مورد بهره‌برداري قرار گرفته است.
اين شهرستان يكي از مناطق پر اهميت توليد چوب استان است كه در سال 1390، 19554 مترمكعب فراورده‌هاي چوبي بندرگز بود.
منابع:
• ابوت، کیت ادوارد. [بی‌تا]. گزارش سفر كنسول ابوت به سواحل بحر خزر در طول اول نوامبر 1847 تا 17 فوریه 1848. (شماره 136). (ترجمه احمد سیف). اسناد محرمانه وزارت امور خارجه انگلستان.
• پرونده ثبت تپه خاکی. سایت فرهنگستان هنر ایران. بازيابي از: http://www.iranshahrpedia.ir
• تصويب نامه هيأت وزيران به شماره 62229ت18390ک مورخ 11/5/1376. بازيابي از پورتال مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي. به آدرس: http://rc.majlis.ir/fa/law/show/117865
• خواندمير. (1380). تاريخ حبيب‌السير في اخبار افراد بشر (جلد3، چاپ 4). تهران: خيام.
• دهقان، حسن و همكاران. [بي‌تا]. گزارش سرشماري بقاع متبركه استان گلستان. گرگان: اداره كل اوقاف و امور خيريه گلستان.
• ذبيحي، مسيح و ديگران. (1337). سالنامه فرهنگ گرگان. اداره‌ی فرهنگ گرگان.
• ذبيحي، مسيح. (1356). استرآبادنامه (چاپ 2). تهران: اميركبير.
• سالنامه آماري استان گلستان. (1389). [سي‌دي]. استانداري گلستان.
• سالنامه آماري استان گلستان. (1390). [سي‌دي]. استانداري گلستان.
• شکايت از رکود تجارت و درخواست عقد معاهده تجاري با روسيه. (سند شماره ۱۰۱۱۱۱۸۲۴). مركز اسناد مؤسسه فرهنگي ميرداماد گرگان.
عبدالله‌یف، فتحالله. (1366). گوشهای از مناسبات روسیه و ایران و سیاست انگلستان. (ترجمه غلامحسین متین). تهران: ستاره.
• فراهانی، حسن. (1385). روزشمار تاریخ معاصر ایران (جلد2، چاپ اول). تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
• قاسمي‌پويا، اقبال. (1377). مدارس جديد در دوره قاجاريه، بانيان و پيشروان (چاپ اول). تهران: مركز نشر دانشگاهي.
• قورخانچی، محمدعلی. (1360). نخبه سيفيه. (به كوشش منصوره اتحاديه و سيروس سعدونديان). تهران: تاریخ ایران.
• کرزن، جورج ناتائیل. (1380). ایران و قضیه ایران (جلد اول، چاپ 5). (ترجمه غلامعلیوحید مازندرانی). تهران: علمی و فرهنگی.
• گزارش اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي شهرهاي استان گلستان. (1389). [سي‌دي]. دفتر برنامهريزي و بودجه معاونت برنامهريزي استانداري گلستان.
• ليست تقسيمات كشوري. پورتال وزارت كشور. بازيابي از: www.portal2.moi.ir
• معيني، اسدالله. (1344). جغرافيا و جغرافياي تاريخي گرگان و دشت. تهران: طبع كتاب.
• مکنزی، چارلز فرانسیس. (1359). سفرنامه شمال: گزارش اولين سفر كنسول انگليس در رشت از سفر به مازندران و استرآباد (چاپ اول). (ترجمه منصوره اتحادیه (نظام مافی)). تهران: گستره.
• ملگونف، گريگوري. (1364). سفرنامه ملگونف. (ترجمه مسعود گلزاري). تهران: دادجو.
• نتايج تفصيلي سرشماري نفوس و مسكن ايران سال 1390. سايت اداره كل آمار و اطلاعات معاونت برنامهريزي استانداري گلستان دسترسي از: http://amar.golestan.gov.ir