باغ‌های كشاورزي
باغ‌های کشاورزی Agricultural Gardens
مجموعه باغ‌هاي تحقیقات و توسعه کشاورزی در استان.
این نخستین بار با نام «باغ فلاحت» در بسیاری از نقاط ایران، از جمله شهرستان‌های گرگان، علی‌آباد کتول، رامیان و بندرگز احداث شدند و در جهت تحقیقات و توسعه کشاورزی فعالیت می‌کردند. شکل‌گیری نهادهاي موظف به توسعه‌ي امور کشاورزی نوین، ایجاب می‌کرد که فعالیت‌های مطالعاتی، تحقیقاتی و اجرايی در مراکزی متمرکز شوند. بنابراين، در سال1312ش، در چندین نقطه کشور، باغ فلاحت احداث شد و کار تحقیق و بررسی زراعی و تولید نهال درختان مثمر و غیرمثمر در آن‌ها صورت می‌گرفت. باغ‌های فلاحت گرگان، بهشهر، قائمشهر، خرم‌آباد مازندران، ایلام و خرم‌آباد لرستان از آن جمله‌اند. این ایستگاه‌ها در سایر نقاط تعمیم یافت. مراکز تحقیقاتی، ایستگاه‌های بررسی و مطالعات و ادارات کشاورزی نیز به دنبال آن گسترش یافتند.
باغ فلاحت هم‌زمان، با احداث بناهای دولتی مهم آن زمان در شهر گرگان، همچون ساختمان شهرداری گرگان، بانک ملی، دبیرستان ایرانشهر و اداره دارايی در سال1311ش، تأسیس شد. پس از سال 1320 و به دلیل رسمی و قانون شدن واژه «کشاورزی» به جای «فلاحت»، نام باغ فلاحت گرگان به باغ کشاورزی تغییر پیدا کرد.
• باغ کشاورزی گرگان
باغ کشاورزی گرگان در مرکز اين شهر، در حد فاصل میدان شهرداری و فلکه کریمی، در ضلع جنوبی خیابان شهید بهشتی و روبهروی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی قرار دارد. باغ کشاورزی و مجموعه ساختمان‌ها و محوطه‌ي دانشگاه علوم کشاورزی، قبل از ایجاد خیابان شهید بهشتی، در سال 1311 به صورت یکپارچه و واحد بوده است.
اين باغ در محدوده‌ي جغرافيايي عرض شمالی 36 درجه، 50 دقیقه و طول شرقی 54 درجه، 26 دقیقه قرار دارد و ارتفاع آن 144 متر بالاتر از سطح دریای آزاد است. مساحت کنونی باغ بر اساس آخرین نقشه و گزارش بخش ساختمان، مدیریت امور اداری سازمان جهاد کشاورزی استان، 97703 مترمربع است.
طرح‌های درختکاری، کلکسیون‌های مختلف از گونه‌های مثمری همچون زیتون، آلو، انار و ... و انواع کاج و سرو، نشان می‌دهد که هدف از احداث این مجموعه، تحقیق و بررسی و پژوهش در این باغ مورد نظر بوده، به طوری که هم اکنون کلکسیون ارقام خارجی و همچنین ارقام زیتون داخلی باغ کشاورزی، در دو قطعه جدا از هم در کنار درختان مثمر، هنوز باقیمانده است. طراحی باغ و آرایش کاشت درختان زیتون، طوری انجام شده که اکنون پس از گذشت بیش از 80 سال از کاشت نهال و اثبات پایداری، درختان کاج و سرو، سر به فلک کشیده و ارقام مختلف زیتون، عرصه مناسبی برای فعالیت علمی- تحقیقاتی برای دانشجویان ، محققین رشته‌های کشاورزی و منابع طبیعی شده و بانک ژن غنی و سرمایه زیستی ارزشمندی برای شهر گرگان، استان گلستان و کشور محسوب می‌شود.
در گذشته، در این باغ مجموعه‌ای دیگر همچون انواع گونه‌های سیب درختی، انار، آلوگوجه، توت و ... وجود داشت که به دلیل نیاز به ساختمان‌های اداری همچون اداره كل كشاورزي، سازمان پنبه و دانه‌های روغنی ایران به مرکزیت گرگان، اداره کل منابع طبیعی، بنگاه توسعه ماشین‌های کشاورزی، اداره خدمات هواپیمايی ویژه، و در دهه 40، بخشی از کلکسیون‌هاي باغی از جمله درختان انار، به ایستگاه تحقیقات کشاورزی هاشم‌آباد در غرب گرگان منتقل و کلکسیون ارقام زیتون و انار در آن محل ایجاد شد و هم اکنون نيز موجود است.
محور فعالیت باغ کشاورزی گرگان بر کلکسیون درختان مثمری همچون سیب، آلوگوجه، انار، گلابی، فندق و توت نیز قرار داشته و تک درختانی از این گونه‌ها، حتی درختان جنگلی داغداغان، افرا ، اوجا و بلوط به طور پراکنده تاکنون باقیمانده است. کلکسیون ارقام خارجی و داخلی زیتون در دو قطعه‌ي مجزا از هم وجود دارد و کلکسیون ارقام فندق نیز با انتقال نهال از دشت مغان در سال 1378 توسط نگارنده ایجاد شده است.
کلکسیون ارقام خارجی زیتون در حال حاضر دارای تعداد 50 اصله درخت در امتداد ردیف شمال - جنوب است. اسم ارقام زیتون این مجموعه عبارتند از: 1. کرونایکی 2. بلدی 3. کنسروالیا 4. والونیا 5. کالامون 6. سویلانا 7.میشن 8. آمیگدالفولیا 9. مانزانیلا 10.کراتینا 11.یک رقم ناشناخته.
در قسمت جنوبی باغ در ضلع غربی، انبار بذر قدیم و ساختمان موقت مصلی شهر گرگان، کلکسیون ارقام زیتون بومی ایران قرار دارد که تعداد و تنوع واریته‌های آن، بیشتر از ارقام زیتون کلکسیون خارجی است. در این مجموعه، هم‌زمان با کلکسیون ارقام خارجی، عملیات جوان‌سازی و هرس صورت گرفته است. هم اکنون تعداد 245 اصله درخت زیتون باقیمانده است و بیشتر درختان به تناسب سازگاری به اقلیم استان، میوه تولید می‌کنند.
به علت وجود تک درختان قدیمی فندقِ بارده در مناطق مختلف استان در نواحی دشت، کوهستانی و مرتفع همچون روستاهاي افراتخته با ارتفاع 1800 متر و خولین‌دره با ارتفاع 1150 متر در حوزه‌ي علی‌آباد، درختانی در حوزه‌ي شهرستان گرگان و همچنین فندق‌های بارده در کوهستان‌های مناطق شرق کلاله، از تطابق و سازگاری درخت فندق با نواحی مختلف استان حكايت دارد . از سال 1378 به بعد، از باغات اصلاح شده‌ي فندقِ دشت مغان، سه نوع فندق به نام ارقام فرتيل، نگرت و سگرب به صورت پاجوش به استان انتقال داده شد و در ضلع شرقی ارقام خارجی کلکسیون زیتون، نهال‌های فندق کاشته شد و در حال حاضر، تعداد 28 اصله یا کوپه نهال فندق برای تولید و تکثیر نهال پایه مادری که اکنون بارده هستند، وجود دارد.
در باغ کشاورزی، مجموعه‌ای از درختان کاج و سرو به صورت ردیفی کاشته شده است که جزو مرتفع‌ترین و تنومندترین درختان دست‌کاشت گرگان زمین به شمار می‌رود و از نظر علمی و ژنتیکی، ارزش بسیار بالايی دارند. استفاده از بذر و نهال این درختان، به دلیل این که پایداری آن‌ها با گذشت بیش از 75 سال تاكنون ثابت شده است، برای کاشت در پارک‌ها و محيط‌هاي تفریحی استان بسیار باارزش خواهد بود.
درختان دیگری به صورت طبیعی، مثمر دست‌کاشت و زینتی وجود دارند كه عبارتند از: ماگنولیای سفید، سرو زربین، شمشاد جنگلی یا خزری، نخل زینتی ِیا بادبزنی، انار، انجیر، عرعر، پیچ کاسپین بنفش(گلیسین)، سروخمره‌ای، گل سرخ، داغداغان، کاج، انواع مرکبات، خرمالو، یاس بنفش ایرانی، گردو، عشقه (داردوست)، شیشه‌شور، انواع زیتون، آلو و آلوچه، توت سیاه و توت سفید، اکالیپتوس، درخت بابل(درمان عقرب)، برگ نو، مو(انگور)، فندق، افرا سیاه، صنوبر، مازو(بلوط)، زیتون تلخ، موز، درخت پر، درخت پهلوی (سنا، فلوس)، زرشک زینتی، کاج نوئل، فندق استرالیایی، برگ عبايی، تبریزی(شالک)، اوجا و ازگیل ژاپنی.
واحدهای اداری که در حال حاضر در باغ کشاورزی مستقر هستند، شامل سازمان جهاد کشاورزی استان و معاونت های مربوطه و زيربخش‌ها و واحدهاي تخصصي مرتبط با فعاليت‌هاي كشاورزي است كه عبارتند از: 1. معاونت فنی و اجرايی 2. مدیریت زراعت 3. مدیریت باغبانی 4. مدیریت حفظ نباتات 5. مدیریت ترویج و آموزش کشاورزی 6. شرکت خدمات حمایتی کشاورزی شعبه گلستان 7. مدیریت امور اراضی 8. اداره گزینش 9. مدیریت آب و خاک 10. مدیریت نظام بهره‌برداری و تعاونی‌های تولید کشاورزی 11. اداره پنبه و دانه‌های روغنی 12. اداره کل منابع طبیعی 13. مؤسسه ملی تحقیقات پنبه کشور 14. شرکت هواپیمايی خدمات ویژه 15. مدیریت آبخیزداری 16. مصلی موقت شهر گرگان 17. شعبه بانک کشاورزی مستقر در اداره کل منابع طبیعی 18. تعداد 24 واحد مسکونی سازمانی کارکنان و دو باب مهمان‌سرا 19. دفتر كانون بازنشستگان كشاورزي.
• باغ کشاورزی بندرگز
باغ کشاورزی بندرگز، در سمت شمالی جاده‌ی ارتباطی بندرگز به پلیس راه نوکنده قرار دارد که از شمال، به راهآهن سراسری ارتباط پیدا می‌کند. مساحت اولیه این باغ، 41000 مترمربع بوده است و طبق شماره سند قطعی 296/20/19/300 به تاریخ 12/9/1340، در دفترخانه اسناد رسمی شماره 8 گرگان، سند آن صادر شده است.
ساختمان اداری اداره منابع طبیعی شهرستان بندرگز در سال 1313، بهره‌برداری شده است. اکنون مدیریت کشاورزی و اداره دامپزشکی شهرستان در ضلع جنوب شرقی محوطه‌ی عمومیِ باغ کشاورزی در امتداد جاده استقرار دارد. تأسیسات دیگری همچون دو باب انبار1000 و500 تنی در اختیار مدیریت کشاورزی قرار دارد که برای نگهداری، ذخیره‌سازی و توزیع بذرهاي محصولات اساسی گندم، جو، کلزا، پنبه و شبدر برسیم و... مورد استفاده قرار می‌گیرد. هم اکنون در ابتدای ورودی محوطه‌ي باغ کشاورزی، اداره دامپزشکی بندرگز، ساختمان جدیدی را در دست ساخت دارد. هدف اولیه از ایجاد باغ کشاورزی بندرگز، تحقیق و بررسی بر روی ارقام مختلفِ صنوبر برای تولید نهال و قلمه‌ي این گونه‌ي چوبی باارزش از نظر رشد سریع و توسعه و ترویج این درخت در مناطق مناسب پر باران و پر آب بوده است.
درختانی که در حال حاضر، چه به صورت تک درخت و یا تعداد بیشتر وجود دارند، عبارتند از: اکالیپتوس، صنوبر، سفید پلت، کاج، سرو، داغداغان، اوجا، انار، انجیر، توت، آزاد. از سال 1385، با مطرح شدن بحث مسكن مهر، دو هكتار از باغ كشاورزي بندرگز، از سوی دولت به ساخت مسکن مهر اختصاص یافت و فقط تعدادی از درختان برای این هدف قطع شد و تاکنون اقدام عملي ديگري در اين عرصه صورت نگرفته است.
• باغ کشاورزی رامیان
مساحت این باغ 42540 مترمربع است که در سال 1340 به شماره 3260 فرعی از یک اصلی در بخش 8 حوزه ثبتی رامیان به شماره 20296-12/9/1340 در دفتر ثبت گرگان، ثبت و اکنون تحت تصرف اداره منابع طبیعی شهرستان رامیان قرار دارد. در حال حاضر، اداره منابع طبیعی رامیان در این محل مستقر است.
وجود درختان بزرگی همچون کاج، سرو و زیتون‌های کهنسال با طوقه‌های قطور، نشان‌دهنده‌ی سال احداث این باغ همانند باغ کشاورزی گرگان است. در اسناد، سال کاشت نهال 1312ش آمده است.
هدف اولیه از ایجاد باغ کشاورزی رامیان، تهیه بذر و پرورش و تکثیر نهال سوزنی برگ‌ها و گونه‌های زیتون بوده است. وجود درختان زیتون در ارتفاع بالادست و جنوب شهر آزادشهر به نام زیتون‌تپه، با باغ کشاورزی رامیان ارتباط دارد.
مجموعه‌ای از ارقام مختلف زیتون در ناحیه جنوبی و انبوهی از سوزنی برگ‌ها نیز با تراکم و آرایش کشت منظم در قسمت شمالی و برخی به صورت پراکنده، در دیگر نقاط باغ دیده می‌شوند. درختان دیگری از جمله انجیر، ون، سرو خمره‌ای،گردو، اقاقیا، افرا، خرمندی، شب خسب، انار، بلوط همیشه سبز (تازه کاشته شده)، چنار و یک اصله درخت توت کهنسال که از ارتفاع حدود 4 متری آن سر برداری شده است، در این باغ وجود دارند.
• باغ کشاورزی علی‌آباد
نام این باغ ابتدا باغ فلاحت بود، سپس به دلیل این که ساختمان قدیمی و اولیه اداره جنگلبانی در آن محل احداث شد، به تدریج به «باغ جنگلبانی» معروف گردید. تأسیس آن در سال 1312ش بوده است. مساحت آن حدود 4 هکتار بوده که با واگذاری‌های صورت گرفته، وسعت آن نیز کاهش یافته است. از نظر وسعت و گونه‌ي درختان، مشابه باغ کشاورزی بندرگز و رامیان است.
ساختمان قدیمی جنگلبانی که در وسط باغ قرار داشت، پس از انقلاب، تخریب و هم‌زمان، ساختمان اداره منابع طبیعی در ضلع جنوب‌غربی باغ ساخته شد. در سال‌های اخیر، با واگذاری باغ به شهرداری، آن اداره همچون سایر دستگاه‌های اداری، از جمله اداره دارايی، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، پاسگاه کلانتری شهر که در آن محل استقرار داشتند، به خارج از باغ منتقل شدند. در حال حاضر، ساختمان مصلی، سالن اجتماعات اداره ارشاد اسلامی و همچنین شورای اسلامی شهر در محل این باغ قرار دارند.
درختان موجود در اين باغ، شامل انواع گونه‌های سوزنی برگ با کاشت منظم در قسمت جنوبی باغ و تعدادی درخت زیتون کهنسال است که در قسمت شرقی در مجاورت مصلی قرار دارند. درختان دیگری از قبیل گردو، زیتون وحشی، مرکبات، انواع گل‌ها و درختچه‌های زینتی به صورت پراکنده دیده می‌شوند.
با واگذاری باغ کشاورزی به شهرداری، در حال حاضر به عنوان پارک تفریحی شهر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
منابع:
• آزنتون، چارلز، جی. (1378). دایرهالمعارف جامع علوم کشاورزی (جلد اول). (ترجمه سیداحمد علوی). تهران: وزارت کشاورزی.
• رجائی، رحمتالله. (1387). پیش درآمدی برپیشینه شهرداری گرگان. روابط عمومی شهرداری گرگان.
• علیزاده شایق، جمیل. (1385). پس از سی سال. تهران: پرتو واقعه.
• مجموعه قوانین و مقررات کشاورزی کشور (از سال 1302 الی 13ف74). (بی تا ) . معاونت امور حقوقی مجلس و اطلاع‌رسانی کشاورزی. تهران: وزارت کشاورزی.
• مظفریان، ولیالله. (1388). فرهنگ نام‌های گیاهان ایران: لاتین، انگلیسی، فارسی (چاپ 6). تهران: فرهنگ معاصر.