امام‌زاده نور
امام‌زاده نور (امام‌زاده اِسحاق) Emamzadeh Noor
آرامگاه اسحاق بن موسی بن جعفر(ع) و از بناهای دوره‌ي سلجوقی واقع در مرکز شهر گرگان.
امام‌زاده نور در گذر سرچشمه از محله سبزه مشهد قرار دارد و منابع جغرافیایی و تاریخی نیز تنها به ذکر نام آن بسنده کرده، اطلاعاتی درباره‌ی ویژگی‌های معماری بنا به دست ندادهاند. با این همه، بنابر کتیبه وقف بر چارچوب در ورودی امام‌زاده، نام آرامگاه در سده‌ی نهم قمری، مشهد نور بوده است.
آراء محققان درباره‌ی این بنا تا حدودی متناقض است، چه برخی به استناد کتیبه‌ی حک شده بر چارچوب در قدیمی ساختمان، آن را مربوط به سده نهم قمری و برخی بدون دلایل کافی، آن را متعلق به بناهای سده هشتم و شماری با توجه به تزئینات آجری بنا، مربوط به سده ششم و یا اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم قمري دانسته‌اند، اما با توجه به تاریخ 525 ق که بر صندوق چوبی مرقد امام‌زاده حک شده است و شباهت ساختاری این بنا با دیگر بناهای آرامگاهی در دوره سلجوقی، از جمله مقابر برجی دوگانه خرقان در دشت قزوین که از نظر سبک تزئینات بدنه‌های آجری بسیار با یکدیگر قابل مقایسه و درخور توجه‌اند و همچنین تزئینات بدنه آجری مناره جامع استرآباد از دوره سلجوقی، به نظر می‌رسد که بنا در این تاریخ ساخته شده باشد.
امام‌زاده نور با طرحی 12 ضلعی و مقطع داخلی چهارگوش منظم به ابعاد 740×725 سانتی‌متر ساخته شده است. مصالح بنا از آجر است و لبه‌های هر ضلع بنا از ارتفاع 50 سانتی‌متری کف موجود بر جداره‌ی دیوار شروع شده، تا زیر سقف ادامه می‌یابد. بنا از نظر نقشه، شبیه آرامگاه خواجه اتابک کرمان مربوط به سده‌ی 6ق/12م و برج مهماندوست دامغان است. بنا دارای 3 ورودی است؛ ورودی کنونی ساختمان در جنوب شرقی و رو به محوطه‌ی حیاط و فضای باز امام‌زاده قرار دارد. در طرحی که دهل در سال 1264ق/1848م از بنا تهیه کرده، این ورودی وجود نداشته است. به نظر می‌رسد که این مدخل بعدها در نتیجه‌ی تغییرات در بنا ایجاد شده باشد. ورودی دیگر در جهت شمال غربی قرار داشته و به نظر هیلن براند، مدخل اصلی آرامگاه بوده است. سومین مدخل در شمال شرق بنا قرار دارد و در قدیمی ساختمان در این ورودی نصب شده است. در بخش داخلی بنا، ضریح فلزی مشبک به طول 326 و عرض 230 و ارتفاع 280 سانتی‌متر قرار دارد که محافظ صندوق چوبی مرقد است.
از نوع پوشش اصلی بام این بنا اطلاعی در دست نیست. احتمالاً بام اصلی را بالاتر از سطح کنونی آن ساخته بودند. به نظر هیلن براند، قرنیزهای موجود در بنا، امکان دارا بودن پوشش گنبدی چندوجهی یا مخروطی شکل را برای آن مطرح میسازد. پوشش کنونی بام، شیروانی است.
• تزئینات بنا
نمای بیرونی: تزئینات آرامگاه بنا بر سبک دوره‌ی سلجوقی، از مصالح بنا و از آجر است. بخش پایینی بنا تا حدود 2متر بالاتر از کف کنونی حیاط، بدون تزئینات و تنها شامل آجر چینی ساده است. بدنه‌ی بیرونی بنا را نیز قاب‌بندی‌های آجری همراه با تزئیناتی از همین جنس در مرکز و بخش‌های بالایی بدنه مزین ساخته است. درون قاب بندی‌های آجری، فرورفتگی‌هایی به عمق یک آجر وجود دارد و بزرگی این قاب‌بندی‌ها سبب شده است که نقوش پیچیده‌ی آجرکاری که اغلب در هیچ یک از بدنه‌ها تکراری نیست، به آسانی در زمینه‌ی ساده آجری جای گیرد. هر بدنه به طور کامل دارای طرح تزئینی آجری است که حاشیه آن نیز با زنجیره‌هایی تزئینی از جنس سفال بی‌لعاب و با اشکالی چون ستاره‌ها و لوزی‌ها، استادانه کار شده است. پیچیدگی طرح‌های آجرکاری بنای امام‌زاده نور چنان است که به نظر برخی، نوعی خطاطی و یا خط کوفی در شکل آجرهای مربع شکل در قاب‌بندی‌های هر یک از بدنه‌ها به چشم می‌خورد، اما به نظر می‌رسد که این طرحها، طرح‌های آجری هندسی است که می‌توان مشابه آن را بر روی بخشی از مناره‌ی مسجد جامع استرآباد ديد. در بالای قاب بندی‌های بزرگ هر بدنه - به جز ورودی شمال غربی - و در امتداد همان قاب و ادامه‌ی تزئینات آجری، با فاصله 3 تا 4 ردیف، رگچین آجری مشبک‌کاری تا زیر قرنیز دیده میشود. به نظر هیلن براند، معمار آگاهانه قاب‌بندی‌های بزرگ را برای بهتر نمایاندن اثر خود برگزیده است، اما مشبک‌کاری‌های آجری بالای آن، جلوه‌ی قابهای بزرگ بدنه با نقش‌های پیچیده آجرکاری را ندارد.
ورودی‌ها: بخش اعظم تزئینات آجری سر در ورودی، اکنون از میان رفته و به هنگام بازدید هیلن براند از بنا، جای آن را پنجره مشبکی گرفته بود؛ حال آن‌که در سال 1371ش، دو دستگاه تهویه به جای آن گذاشته بودند. ورودی شمال شرقی، درون بدنه‌ای بدون قاببندی آجری، چون دیگر بدنه‌ها قرار دارد. درون طاق نمای بالای ورودی، 4 ردیف مقرنس و در قسمت میانی آن، نقوشی با طرح ستاره به چشم می‌خورد. بر لبه‌ی درونی طاق، طرح‌های گل و گیاه همراه با کاشی فیروزه‌ای رنگ دیده میشود. در دو گوشهی مثلث شکل پیشانی طاق‌نما، با استفاده از کاشی فیروزه‌ای، ستارههای سه‌گوش و ششگوش پدید آورده‌اند. هیلن براند، تزئینات کاشیهای کار شده را مربوط به دوره‌ی سلجوقی، و سوسک تاریخ آن را پس از آجرکاری عصر سلجوقی و حداقل یک سده پس از آن می‌داند. بر سردر ورودی شمال غربی نیز طاق‌نمایی شکل گرفته از دالبرهای پی‌درپی قرار دارد که با مجموعه‌ای از مقرنس تزئین شده است و به رغم استفاده از آجر در آن، طرحی شبیه به گچ‌کاری را نشان می‌دهد. در نمای درونی و بیرونی مقرنس و حتی در میان لبه چندگانه‌ي دالبرها، تزئینات آجری مشبک به شکل مربع، چند ضلعی و ستاره‌ای دیده میشود. بالاتر از بخش مقرنس، تزئینات آجری مشبک کاری درون یک قاب بندی آجری تا زیر قرنیز سقف ادامه یافته است و این بخش از نظر ارتفاع و سبک کار با تزئینات دیگر بدنه‌ها تفاوت دارد.
ضریح و مرقد: ضریح فلزی دارای کتیبه‌هایی از آیاتی از سوره‌های 91 و 93 قرآن مجید (شمس، والضحی) در 4 سمت خود و نیز اشعاری در وصف امام‌زاده است. در ضلع شرقی، نام خطاط، احمد نجفی زنجانی و تاریخ 1384ق حک شده است. مرقد نیز در وسط محوطه‌ی درونی بنا کار گرفته از گچ است و بر روی 4 بدنه‌ي آن، آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی ممتاز باقی مانده که به نظر می‌رسد تاکنون به درستی قرائت نشده است. بر روی مرقد، صندوق چوبی مشبکی نهاده‌اند و آیه‌الکرسی به خط کوفی قدیم بر حاشیه‌ی بالای صندوق و بسیار گود کنده شده است. این کتیبه از بخش بالای ضلع غربی صندوق آغاز شده و در ضلع شمالی تا ضلع شرقی امتداد یافته است و در ضلع جنوبی با تاریخ 525ق خاتمه می‌یابد.
محراب: در ضلع جنوب غربی بنا، محرابی با گچ‌بری پرکار وجود دارد که به صورت گود و برجسته و بدون استفاده از رنگ در تزئینات، کار شده است. احتمالاً بخش‌های دیگر محراب نیز دارای تزئینات گچ‌بری بوده و اکنون تنها لچکی‌های طرفین، قوس محراب و تا اندازه‌ای حاشیه‌ي آن باقی مانده است. در زاویه درونی طاق محراب، دو نیم ستون باریک گچی دیده میشود که تزئینات گچ‌کاری درون طاقچه، میان آن قرار دارد. تزئینات این بخش شامل چند قطعه‌ی مشبک و چند پیچک زنجیره‌ای است. به گفته‌ی هیلن براند، این نوع قاب‌بندی‌ها، برگرفته از گچبریهای سامره است و نمونه‌ی تزئینات آن نیز در مسجد جامع نایین وجود دارد. در هر یک از لچکی‌های محراب، شمسهای با حاشیه گلدار وجود دارد که در مرکز شمسه، کلمه «الله» به خط نسخ کنده شده است. فضای باقی ماندهی درون هر لچکی و طاق محراب با تزئیناتی چون بته جقههای مشبک و پیچک پر شده است. روی هر یک از نقوش یاد شده، با سوراخهایی متعدد، اشکال هندسی بدیعی پدید آمده که قابل مقایسه با گچبریهای سامره است. در حاشیه گچ‌بری شدهی قوس جناغی محراب، کتیبه‌ای به خط کوفی مزین وجود دارد که با قراین موجود، بخشی از آن تخریب شده است. کتیبه از سمت راست محراب، از آیه 16 سوره آل‌عمران آغاز و ادامه آن، یعنی بخشی از آیه 17 به صورت معکوس در زیر همان کتیبه کنده‌کاری شده است. الفبای کوفی کتیبه دارای تزئینات پیچیده‌ای است. همچنین معکوس نوشتن بخشی از آن نیز سبب درهم تنیدگی خطوط و دشواری در قرائت آن شده است.
درِ قدیمی: تزئینات این در به شیوه‌ي کنده‌کاری و نقوش گل و برگ و طرح ترنجی در وسط است. بر چهارچوبه‌ی این در، کتیبه‌ای کنده‌کاری شده که نخستین بار توسط رابینو قرائت شده است. از قرائت جدید چنین برمی‌آید که رابینو در خواندن برخی اسامی و کلمات به خطا رفته است. به نوشته کتیبه‌ی موجود، این در به فرمان امیر بهادر فرزند امیرجلال‌الدین بایزید و توسط فردی به نام حاجی محمد در تاریخ 857ق ساخته و وقف بنای معروف به مشهدنور شده است. متن کتیبه عبارت است:
«قال محمد رسول الله صلی الله علیه و سلم: السرقه نرد البلاء و نرید فی العمر صدق رسول الله وقف هذا الباب علی الروضه المنوره المعروفه بمشهدالنور الامیر الاعظم الامیر شیر علی بهادر بن الامیر الکبیر المعظم امیرجلال الدین با یزید الجلیله الحسینی ادام‌الله تعالی ظلال جلاله ابتغاء لمرضات الله تعالی و طلباً لجزیل ثوابه و اکرامه و رحمته و شفاعه رسوله بنته محمد و اهل بیته المعصومین تقبل الله مفه فی شهر رجب الموجب لسنه سبع و خمسبن و ثمانمائه الهجریه النبویه المطفویه اللهم اغفر کتابه و لمن سعی فی عمل العبد حاجی محمد.»
به سبب نوسازی و تغییراتی که در دورههای مختلف بر روی بنا انجام شده، به تزئینات آجری برخی از نقاط بدنه آسیب رسیده است. به نظر می‌رسد بیشترین مرمت‌های بنا در دوره‌ي قاجار انجام شده باشد. بنابر اسناد موجود در مراکز میراث فرهنگی استان مازندران، تمهیدات حفاظتی همچون مرمت در قدیمی امام‌زاده، محوطه‌سازی بنا و تعویض آجرهای فرسوده‌ی داخل آن، در سال‌های 1350 تا 1358ش انجام شده است.
منابع:
• پلان امام‌زاده نور [نقشه]. (1359). سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران: دفتر فنی مازندران.
• رابینو، یاسنت لویی. (1366). سفرنامه مازندران و استرآباد. (ترجمه غلامعلي وحید مازندرانی). تهران: علمي و فرهنگي.
• ستوده، منوچهر. (1380). از آستارا تا استارباد. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• قورخانچی، محمدعلی. (1360). نخبه سیفیه. (به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان). تهران: نشر تاريخ ايران.
• مشکوتی، نصرالله. (1349). فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. تهران: سازمان ملي حفاظت آثار باستاني ايران.
• ملگونف، گريگوري. (1364). سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبي درياي خزر. (ترجمه مسعود گلزاری). تهران: دادجو.
• میرزا ابراهیم، نامي. (1355). سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان. (به کوشش مسعود گلزاری). تهران: بنياد فرهنگ ايران.