آبخوان‌ها
آبخوان‌ها
Aquifers
آبخوان‌های آبرفتی استان به صورت یکپارچه و پیوسته، از دریای خزر در غرب تا شهر کلاله به طول حدود 130 کیلومتر و عرض حدود 35 کیلومتر، از دامنه‌ی ارتفاعات جنوبی تا شمال امتداد دارد. در مناطق جنوبی و شرقی، عمق آب زیرزمینی پایین است و هر چه به سمت شمال و غرب میرود، عمق آب به تدریج کم می‌شود. وسعت این آبخوان، 2/4384 کیلومترمربع است که 4/2671 کیلومترمربع آن قابل بهره‌برداری است و بقیه آن (نیمهشمالی)، به علت بالا بودن سطح آبزیرزمینی، وجود رسوبات دانهریز و قرارگیری در انتهای مسیر جریان آب زیرزمینی، دارای آب شور است و قابل بهره‌برداری نیست. سطح آب چاه‌هایی که دارای اندازهگیری مستمر ماهانه هستند، نشان میدهد که عمق سطح آب زیرزمینی، به ویژه در زمین‌های شمالی دشت بالاست. برای نمونه، در زمین‌های منطقه‌ی نزدیک مرز که سطح آب زیرزمینی بالاست، سطوحی از دشت به صورت آبگرفتگی دائمی درآمده است. وضعیت کمی و کیفی آب‌های زیرزمینی این مناطق نامناسب و لایه آبخوان دارای آب شور و غیرقابل استفاده در کشاورزی است یا فقط برای گیاهانی که در برابر آب شور مقاومت زیادی دارند، می‌تواند مصرف شود. در این دشت، یک یا چند آبخوان تحت فشار تا نیمه تحت فشار نیز شکل گرفته است.
ضخامت آبخوان‌های آبرفتی در مناطق مختلف متفاوت است، ولی نواحی مخروط افکنه‌ای بیشترین ضخامت را دارند. ضخامت آبخوان در رسوبات آبرفتی از جنوب به شمال کاهش می‌یابد، به طوری که بیشترین ضخامت آبخوان در بخش‌های جنوبی، حدود 250 متر و کمترین آن در بخش‌های شمالی، حدود 10 متر است. در نواحی جنوبی دشت، آبخوان به صورت تک سفره و در بخش‌های میانی و شمالی، به صورت چند سفره است و حد تقریبی انطباق این دو نوع آبخوان، جاده‌ی گرگان - مشهد و در نواحی مخروط افکنه‌ای، به سمت شمال است. آبخوان آبرفتی این دشت نتیجه‌ی پیشروی و پسروی دریاچه‌ی خزر و انباشته شدن رسوبات دریایی، فعالیت رودخانه‌های کوچک و بزرگ منطقه و ایجاد رسوبات مخروط افکنه‌ای بوده است و در دامنه‌ی ارتفاعات جنوبی در نواحی مخروط افکنه‌ای دشت، مقادیر قابلیت انتقال رسوبات آبرفتی بالاست و به سمت شمال کاهش می‌یابد. حفاری‌های اکتشافی، وجود طبقات متعدد آب شیرین در بخش‌های میانی و شمالی دشت را تأیید می‌کند، به طوری که حداکثر تا 11 لایهی آبدار در برخی از نواحی شمال دشت، مانند چپرقویمه در شمال گنبدکاووس شناخته شده است. در بخش‌های میانی و شمالی دشت، هرچه که عمق حفاری افزایش می‌یابد، از ضخامت آبخوان کاسته می‌شود و به صورت طبقات کم ضخامتِ متعدد در بین لایه‌های تقریباً غیرقابل نفوذ واقع شده است که به دلیل کاهش اندازه‌ی ذرات و فاصله از مبادی تغذیه، آبدهی و کیفیت آن کاهش می‌یابد. در حفاری‌های انجام شده در بخش‌های میانی و شمالی دشت، سنگ کف خاصی شناخته نشده، اما در اعماق، رسوبات دریایی آب شور وجود دارد، بنابراین بالای آب شور به عنوان سنگ معرفی شده است. این طبقات دارای آب شور، به عنوان عامل تهدید کننده‌ی تخریب کیفیت و در بخش‌های شمالی، افزون بر آن، وجود سفره‌های سطحی دارای آب با کیفیت نامطلوب می‌باشد. توان آبدهی این منطقه بسیار مناسب است، به همین دلیل، میزان بهره‌برداری از آن، حدود 576 میلیون مترمکعب و عکس‌العمل آبخوان در برابر بارندگی نسبتاً سریع است. در زمین‌های شمال غربی دشت، به علت مجاور بودن آبخوان با خلیج گرگان، در صورت بهره‌برداری بی‌رویه از آبخوان دارای آب شیرین، سطح آب زیرزمینی دچار افت می‌شود. پایینترین سطح آب زیرزمینی معمولاً در شهریورماه - که پایان دوره برداشت از آب‌های زیرزمینی است- اتفاق می‌افتد و پس از آن، با توجه به فراوانی ریزش‌های آسمانی، فرایند تغذیه آبخوان شروع می‌شود، به تدریج سطح آب بالا می‌آید و در اوایل اردیبهشت‌ماه به بالاترین سطح می‌رسد.
به طور کلی، کیفیت آب زیرزمینی در زمین‌های جنوبی و شرقی دشت برای آبیاری، مناسب و با حرکت به سمت شمال و غرب، نامناسب می‌شود. به دلیل کاهش میزان تغذیه و افزایش برداشت از آبخوان، سطح آب زیرزمینی کاهش می‌یابد. این روند، در طول سال‌های آبی با تفاوت‌های اندک تکرار می‌شود.
به دلیل استفاده بیش از حد از منابع آب‌های زیرزمینی، محدودیت‌هایی برای جلوگیری از خسارات بیشتر و حفاظت کمی و کیفی آبخوان، به ویژه برای مصارف آشامیدنی وجود دارد. به همین دلیل، برداشت آب را از برخی مناطق ممنوع می‌کنند که به اصطلاح به آن مناطق ممنوعه می‌گویند.
منابع:
• لطفی، یحیی، مارامایی، احمد، و عرب، علی. (1388). گزارش نهایی بررسی منابع آب حاصل از احداث مخازن و تأسیسات آبی و چاه‌های بهره‌برداری و تعیین قیمت تمام شده آب. گرگان: شرکت آب منطقه‌ای گلستان.
• مشاور راماب. (1380). سیمای طرح آبیاری و زهکشی اراضی تنگلی. گرگان: آب منطقه‌ای گلستان.
• مهندسین کنکاش عمران. (1388). گزارش مطالعات منابع آب حوزه‌ی رودخانه‌های قره‌سو، گرگان‌رود: (گزارش اطلس منابع آب). گرگان: آب منطقه‌ای گلستان.