ابوالمحاسن جرجانی

ابوالمحاسن جرجاني

AbolMahasenJorjani

مفسر و محدث شیعی.

درباره‌ی زندگی حسين بن حسن جرجانی ملقب به ابوالمحاسن اطلاعی داده نشده، حتی به درستی مشخص نیست که وی در کدام قرن می‌زیسته است. همچنين درباره‌ی آثار وی نيز اختلاف نظر وجود دارد. نخستین کسی که از وی یاد کرده، میرزا عبدالله‏افندی است، زیرا رجال‏نویسان برای معرفی ابوالمحاسن جرجانی، فقط به نقل مطالب وی بسنده کرده‌اند. افندی از ابوالمحاسن جرجانی با عناوینی همچون فاضل، عالم، متکلم، محدث و مفسر نام برده و او را از مشاهیر علمای امامیه دانسته است. وی اظهار می‌کند که تاریخ عصر زندگی ابوالمحاسن را نمی‌داند.

وی تفسیر جلاءالاذهان و جلاءالاحزان را از جمله مؤلفات ابوالمحاسن جرجانی می‌داند و از آن با تعبیر«حسن‌الفوائد» یاد می‌کند و بعید نمی‌داند که این تفسیر، همان تفسیری باشد که به تفسیر «گازر» مشهور است، یعنی این‌که این دو نام، بر یک تفسیر اطلاق شده و نویسنده‏ی آن نیز ابوالمحاسن است. افندی از شخصی با عنوان ابوالمحاسن گرگانی یاد می‌کند که از معاصران علامه حلی بوده و کتابی با عنوان «تکمله السعادات فی کیفیه العبادات المسنونات» را در سال 702ق به فارسی نوشته است. وی نسخه‌ای از کتاب را به خط مولی حسن سبزواری و با تاریخ 747 ق در اختیار داشته است. افندی در ادامه می‌افزاید: مولی حسن سبزواری شاگرد ابوالمحاسن جرجانی بوده است.

درباره‌ی این که نویسندگان دو کتاب «تفسیر جلاء الاذهان» و «تکمله السعادات» یکی هستند یا این که دو نفر بوده و آن‏ها تشابه اسمی دارند، نظرات مختلفی وجود دارد. شیخ عباس قمی در ذیل معرفی ابوالمحاسن جرجانی، فقط به کتاب «تکمله السعادات» اشاره می‌کند. به نظر می‌رسد که او تفسیر جلاء الاذهان را از ابوالمحاسن جرجانی نمی‌داند، زیرا در معرفی جرجانی به نقل عبارات افندی پرداخته، ولی همه‌ی آن‏ها را نیاورده است. صاحب ریحانه الادب نیز با نقل عبارات افندی، معتقد است که ابوالمحاسن جرجانی صاحب تفسیر جلاء الاذهان، همان صاحب کتاب تکمله السعادات است. وی این احتمال را نسبت به سایر احتمالات دیگر قوی‌تر می‌داند. با این احتمال، ابوالمحاسن جرجانی باید در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم زیسته باشد. همچنین صاحب ریحانه الادب معتقد است «سید گازر» صاحب تفسیر جلاء الاذهان، همان ابوالمحاسن جرجانی است. بنابراین سید گازر لقب ابوالمحاسن جرجانی بوده است. آقابزرگ تهرانی نیز تحت عنوان تفسیر گازر گفته است که این نام بر تفسیر جلاء الاذهان اطلاق می‌شود، با این همه می‌گوید که تفسیر دیگری نیز به فارسی جز جلاء الاذهان موجود بود که نسخه‌ای از آن با تاریخ 977ق در آستان قدس محفوظ است و احتمال داده که تألیف مولی ابوالحسن زواری باشد که به سید گازر شهرت داشته است، ولی آقابزرگ این مطلب را یک احتمال دانسته و در صحت آن تردید دارد. وی اضافه می‌کند که استاد مولی ابوالحسن زواری، سید غیاث‌الدین جمشید، مفسر زواری است که با عنوان تفسیر جمشید، از تفسیر او یاد کرده است. محدث ارموی که کتاب جلاء الاذهان را در ده جلد به چاپ رسانیده، معتقد است که ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی، از علما و دانشمندان قرن نهم و دهم هجری معروف به گازر بوده است. همچنین وی به نحوی خواسته جرجانی را در شمار سادات بنمایاند تا عبارت «سید گازر» درباره‏ی ابوالمحاسن جرجانی صدق کند. این که ابوالمحاسن جرجانی همان سید گازر است نیز توسط برخی یادداشت‌ها که بر روی نسخه‌های خطی این کتاب موجود است، تأیید می‌شود. به نظر می‌رسد که سخن وی درست باشد، زیرا او هنگام تصحیح این تفسیر، از بیشتر نسخه‌های خطی آن، که در داخل و خارج از کشور نگهداری می‏شد، استفاده کرده است. محدث ارموی معتقد است که این تفسیر برگرفته از تفسیر «روض الجنان و روح الجنان» ابوالفتوح رازی است؛ یعنی ابوالمحاسن جرجانی، آن را اساس و اصل و مبنا در سبک و اسلوب در تفسیر آیات و نقل مطالب لغوی، ادبی، رجالی، تاریخی و... قرار داده است، ولی تفسیر ابوالمحاسن جرجانی را بهتر از آن می‌داند، نخست این‌که: کوچک‌تر از آن است و برای استفاده عموم بهتر است. دوم این‌که: تفسیر ابوالمحاسن جرجانی بعد از تفسیر ابوالفتوح رازی بوده، بنابراین دقت و توجه بیشتری در آن به کار رفته و در بیان مفهوم و معنای مطالب، روشن‌تر از آن است.

به دلیل مطالب ارزنده‌ی این کتاب و برای دسترسی آسان‌تر به محتوا و مطالب آن، فهرست جامع و کاملی بر آن نوشته شده و به چاپ رسیده است. این کتاب دارای نسخه‌های بسیاری است که در کتابخانه‌های داخل (استرآباد، تبریز، رشت، آمل، کتابخانه مدرسه سلیمان‌خان مشهد و مدرسه سپهسالار تهران) و خارج از کشور موجود است.

منابع:

• آقابزرگ طهرانی، محمد محسن. (1360ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه (جلد 4). تهران: مطبعه مجلس الشوری. 

• افندی، عبدالله‌بن عيسي بيگ. (1389). ریاض العلماء و حياض الفضلاء (جلد 2، چاپ 2). (ترجمه محمدباقر ساعدی). مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

• جرجانی، حسین‌بن‌حسن. (1337). تفسير گازر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان. (به تصحيح ميرجلال‌الدين حسينيارموي محدث). تهران: مهرآئين.

• شیرازی، ابن‌یوسف. (1318). فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار (جلد اول). تهران: [‏بی‏نا].

• عطاردی‌قوچانی، عزیزالله. (1341). مفتاح جلاء‌الاذهان و جلاء الاحزان یا ذیل تفسیر گازر. [بی‌جا]: حیدری.

• قمی، شیخ‌عباس. (1351). الکنی و الالقاب (جلد 3). (ترجمه محمدباقر کمره‌ای). طهران: کتابفروشی اسلامیه.

• مدرس تبریزی، محمدعلی. [بي‌تا]. ریحانه‌الادب (جلد اول). تبريز: شفق.

• مدیر شانه‏چی، کاظم، نوراني، عبدالله، و بينش، تقي. (1351). فهرست نسخه‌های خطی چهار کتابخانه مشهد (جلد اول). تهران: فرهنگ ایران زمین.