ابن عدی جرجانی

ابن عدی جرجانی

(عبدالله بن عدي جرجاني)

EbnOdayJorjani

اندیشمند شافعی مذهب قرن سوم قمری.

علامه، امام، ابواحمد عبدالله بن عدی بن عبدالله بن محمد بن مبارک بن قطان جرجانی؛ حافظ، ناقد محدث، رجال‌شناس، فقیه، دانشمند جرح و تعدیل و نویسنده عربی که در میان دانشمندان علم حدیث، به «ابن عدی» و در دیار خود به «ابن قطان» مشهور بود. در روز شنبه، اول ذی‌القعده 277ق، در جرجان به دنیا آمد و در شب شنبه، اول جمادی‌الثانی 365ق، در همان‎جا و بنا به گزارش مدرس تبریزی، در شهر استرآباد درگذشت. برخی منابع، سال 322ق و برخی نیز سال 366ق را درباره‎ی زمان مرگش ذکر کرده‌اند. بنا بر اطلاعات دقیقی که یاقوت در معجم‌البلدان آورده، شیخ الاسلام ابوبکر احمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن عباس اسماعیلی جرجانی، از محدثان مشهور وقت، بر پیکرش نماز خواند و او را در کنار مسجد کوزین گرگان به خاک سپردند. در هنگام حیات یاقوت، آرامگاه ابن عدی، سمت راست قبله صحن مسجد گرگان قرار داشت. جد مادری‏‌اش، ابواحمد خلیل همدانی از ساکنان جرجان و از راویان حدیث بود که در جمادی‏‌الآخر سال 289ق درگذشت.

ابن‌عدی، از اهل سنت و شافعی مذهب بود. ابن قاضی شهبه، از او به عنوان یکی از امامان شاخص و شناخته شده و یکی از ارکان دین اسلام یاد کرده و سهمی جرجانی، او را حافظی صاحب یقین و نایاب در زمانه‌ی خویش معرفی کرده و بیش از یکصد مرتبه نام او را در کتاب خود آورده است. به نوشته‌ی بیشتر منابع، در نگارش به زبان عربی، ضعیف بود، اما در حدیث و روایت، بسیار مسلط و آگاه بود. عبدالله بن محمد حافظ، او را در حفظ از ابن‌قانع برتر می‌داند. ابن‌عدی سه پسر به نام‏های عدی، ابوزرعه و ابومنصور داشت. وی حدیث‎های منحصر به خود را به فرزندانش واگذار کرده بود و فرزندان وی، به تنهایی آن‌ها را از پدر خود روایت کرده‎اند. ابن عدی، نخستین بار در سال 290ق، از احمد بن حفص سغدی حدیث شنید، پس از آن، در جستجوی گردآوری احادیث، دو بار در سال‎های 297 و 305ق به اسکندریه، سمرقند، دمشق، مصر، کوفه، بصره، حمص، بغداد، حجاز، خراسان، جبال، صیدا و قدس سفر کرد. امام ابوالقاسم عبدالله بن ابراهیم بن یوسف جرجانی آبندونی، از همراهان او در مسافرت‌هایش بود.

در کوفه، شاگرد امام ابوالعباس بن عقده بود و در آن‎جا، از محمد بن حصین بن حفص حدیث شنید. در دمشق، از ابراهیم بن دحیم، احمد بن عمیر بن جوصاء، محمد بن خزیم، عبدالصمد بن عبدالله بن ابی زید، در حمص از هبیل بن محمد، احمد بن بواخیل، زید بن عبدالله مهرانی، در بصره از ابوخلیفه جمجی، در مصر از ابویعقوب اسحاق بن ابراهیم منجنیقی، در صیدا از ابومحمد معاف ابن ابوکریم، در صور از احمد بن بشیر بن حبیب صوری، در عسکر از عبدان اهوازی، در بغداد از امام ابوالقاسم بغوی و ابومحمد بن صاعد، در بعلبک از ابوجعفر احمد بن ‏‏هاشم و ابومحمد بن صاعد حدیث شنید. به گفته‌ی ابن ناصرالدین، وی از بسیاری دیگر که بیش از هزار نفر بوده‌اند، حدیث شنیده است. ذهبی، نام‌های بسیار دیگری را نیز آورده، از جمله بهلول بن اسحاق تنوخی انبار، محمدبن عثمان بن ابی‌سوید (ابی‌شیبه)، محمدبن یحیی مروزی، انس بن مسلم، عبدالرحمن بن قاسم بن رواس در دمشق، اباعبدالرحمن نسائی، عمران بن موسی بن مجاشع همدانی، حسن بن محمد دینی، حسن بن فرج غزی، یحیی بن بکیر، جعفر بن محمد فریابی، ابایعلی موصلی، حسن بن سفیان نسوی، ابابکر بن خزیمه، البغوی، اباعروبه حرانی. سبکی نیز برخی دیگر را نام می‌برد: امام احمدبن محمد بن حسن شرقی، زکریا بن یحیی بن عبدالرحمن بصری، عبدالله بن محمد قزوینی و یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم بن زید نیشابوری. نام عده‌ای دیگر از شیوخی که ابن‌عدی از آن‌ها حدیث شنیده است، عبارتند از: محمدبن‌جریرطبری، ابن‌منذر، امام طحاوی، ابن ابی داود، عمربن‎سنان برجمی، حسین‌بن‎عبدالله‌قطان، عبدالله‌بن محمدبن‌سلمه‎بن‌قتیبه، حاجب بن ارکین، الساجی، احمد بن حسن صوفی، ابن حماد دولابی، الجنیدی.

همچنین برخی چون استادش، ابوالعباس بن عقده، ابوالقاسم حمزه بن یوسف سهمی جرجانی، صاحب تاریخ جرجان، ابوسعد مالینی، ابومحمد حسن بن حسین بن رامین، محمد بن عبدالله بن باکویه شیرازی، ابوالحسین احمد بن العالی و الحاکم و دیگران، از او حدیث شنیده‎اند.

• آثار

1. الکامل فی معرفه الضعفاء و المتروکین من الرواه: در معرفی ضعیفان اهل حدیث که با نام «الکامل فی الضعفاء الرجال» نیز شناخته می‌شود. حاجی خلیفه، این اثر را یکی از کامل‌ترین آثار موجود در زمینه جرح و تعدیل می‌داند، چنان‎که به گفته‎ی وی، مورد اعتماد پیشوایان حدیث بوده است. شیخ ابی عباس احمد بن محمد بن مفرج نباتی اموی اشبیلی معروف به ابن‌رومیه، بر این کتاب حاشیه بزرگی نگاشته و مختصری از آن را نیز گرد‎آوری کرده است. سهمی جرجانی، این کتاب را شامل شصت بخش معرفی کرده و گفته است هنگامی که از ابوالحسن دارالقطنی خواهش کردم تا کتابی درباره‌ی محدثان ضعیف بنگارد، وی پاسخ داد: «مگر کتاب ابن عدی نزد شما نیست؟ گفتم: آری. گفت: همان بس است، از آن بیشتر لازم نیست.» ابن‌عدی در نگارش این اثر، از کتاب جعفریات نوشته ابوالحسن محمد بن محمد بن اشعث کوفی بصری استفاده کرده، البته خود از جمله راویان کتاب مزبور نیز بوده است. از کتاب ابن‌عدی، 11 نسخه خطی در دنیا موجود است و نخستین بار، دو تن از شیوخ مشهور مصر به نام‎های عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معرض، با همکاری عبدالفتاح ابوسنّه، از استادان دانشگاه الازهر، این اثر را در سال 1404ق منتشر کردند. اهمیت این اثر تا آن‎جاست که یکی از دانشمندان عرب به نام زهیر عثمان علی نور در سال 1418ق کتابی با عنوان «ابن عدی و منهجه فی کتاب الکامل» در دو جلد به صورت گزارشی تفصیلی و تحقیقی در روش‌شناسی ابن‌عدی، شناسایی نسخه‌های خطی کتاب، جایگاه آن در منظر عالمان فن، منابع و مصادر مورد استفاده ابن‌عدی و تأثیر این کتاب بر آثار دیگران را به نگارش درآورده است.

4. علل الحدیث: در 8 بخش.

5. معجم یا معجم الشیوخ: در ذکر اسامی استادانش.

6. اسماء الصحابه.

7. اسامی من روی عنهم البخاری.

منابع:

• ابن اثیر، علی بن محمد. [بی‏تا]. تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران: وقایع قبل و بعد از اسلام (جلد 21). تهران: مؤسسه مطبوعات علمی.

• ابن الجوزی، ابی الفرج عبدالرحمن بن علی. (1412ق). المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم (جلد 14، چاپ اول). (تحقیق محمد و مصطفی عبدالقادر عطا). بیروت: دارالکتب العلمیه.

• ابن قاضی شهبه الدمشقی، ابی بکر بن محمد. (1398ق). طبقات الشافعیه (چاپ اول). (تصحیح عبدالعلیم خان). علیگره هندوستان: نشر دایره المعارف العثمانیه. 

• ابن‌عدی جرجانی، ابی احمد عبدالله بن محمد. [بی‏تا]. الکامل فی ضعفاء الرجال (جلد اول). (تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معرض). بیروت: دار الکتب العلمیه.

• البغدادی، اسماعیل پاشا. (1951م). هدیه العارفین اسماء المؤلفین و آثار المصنفین (جلد اول). بیروت: دار احیاء التراث العربی.

• الذهبی. (1405ق). العبر فی خبر من غبر (جلد 2، چاپ اول). (تحقیق ابوهاجر محمد بن بسیونی زغلول). بیروت: دارالکتب العلمیه.

• الذهبی، ابی عبدالله شمس‏الدین محمدبن احمد. (2004). سیر اعلام النبلاء (جلد 2). (تصحیح عبدالمنان حسّان). لبنان. بیت الانکار الدولیه.

• الزرکلی، خیرالدین. (2002). الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین (جلد4، چاپ 15). بیروت: دارالعلم للملایین.

• السبکی، تاج الدین ابی نصر عبدالوهاب بن علی. [بی‏تا]. طبقات الشافعیه الکبری (جلد 3). (تحقیق محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد االحلو). [بی‌جا]: دار احیاء الکتب العربیه.

• السیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر. (1402ق). طبقات الحفاظ (چاپ اول). بیروت: دارالکتب العلمیه.

• العکری الحنبلی الدمشقی، ابن عماد شهاب‌الدین عبدالحی بن احمد. (1410ق). شذرات الذهب فی اخبار من ذهب (جلد 4، چاپ اول). دمشق: دار بن کثیر.

• الیافعی الیمینی، ابی محمد عبدالله بن اسعد. (1417ق). مرآه الجنان و عبره الیقظان فی معرفه مایعتبر من حوادث الزمان (جلد2، چاپ اول). حاشیه‌ خلیل المنصور. بیروت: دارالکتب العلمیه.

• انوشه، حسن. (1369). فرهنگ زندگی نامه‌ها (جلد اول). تهران: رجاء.

• جلالی، عبدالمهدی. (1382). راوی کتاب سلیم در ترازو. مطالعات اسلامی، 62، 62-13.

• حموی. یاقوت بن عبدالله. (1383). معجم البلدان (جلد 2). (ترجمه علینقی منزوی). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).

• دوانی، علی. [بی‏تا]. مفاخر اسلام (جلد 3). تهران: امیرکبیر. مدرس تبریزی، محمدعلی. (1369). ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه و اللقب (جلد اول، چاپ 3). تهران: کتابفروشی خیام.

• معرفی‌های گزارشی. (1377). آینه پژوهش، 49، 79-69.

• نصیری، محمدرضا. (1384). اثرآفرینان (جلد اول). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.